NR 7-8 / 2009
CZŁOWIEK LITERATURY POLSKIEJ
Na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie pochowany jest krytyk literacki, publicysta i pisarz Cezary Jellenta, należący do Polaków pochodzenia żydowskiego, ważnych współtwórców naszej kultury. Napoleon Cezary Hirschband – tak brzmiało jego pierwotne imię i nazwisko – urodził się 13 kwietnia 1861 roku w Warszawie. Rodzicami jego byli urzędnik i kupiec Herman Hirschband oraz Teofila ze Stokfiszów1. Edukację zdobył w rodzinnym mieście, a po uzyskaniu matury w II Gimnazjum podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim, aby ukończyć je w 1884 roku. Przez pewien czas studiował filozofię w Monachium. Praktykował w zawodzie adwokata, lecz stopniowo odszedł od profesji prawniczej, by zająć się literaturą i działalnością publicystyczno-dziennikarską2.
Pierwsze artykuły opublikował w latach 1883-1884 podczas studiów, na łamach „Prawdy” Aleksandra Świętochowskiego i „Przeglądu Tygodniowego” Adama Wiślickiego. Młodzieńcze jego prace zostały wydane w książce Studia i szkice filozoficzne (Warszawa 1891). W szkicu Historiozofia w najnowszym oświetleniu zaprezentował swoje poglądy na historię3.
Jellenta działał w środowisku postępowej inteligencji warszawskiej, współpracując z Wacławem Nałkowskim, Ludwikiem Krzywickim, Ignacym Radlińskim i Janem Władysławem Dawidem. Badacz biografii i poglądów krytyka Tomasz Lewandowski stwierdza, że przypuszczalnie działał wspólnie z Ignacym Matuszewskim, Ignacym Chrzanowskim, Karolem Irzykowskim i Januszem Korczakiem. Od 1885 do 1905 roku Jellenta pracował jako wykładowca na Uniwersytecie Latającym zorganizowanym przez Jadwigę Szczawińską-Dawidową4.
W 1895 roku we Lwowie wyszła praca zbiorowa pt. Forpoczty, opracowana przez Jellentę wspólnie z Wacławem Nałkowskim i Marią Komornicką5. Forpoczty były filozoficznym manifestem programowym tej trójki myślicieli6. Autorzy książki deklarowali postawę laicką i Jellenta również głosił na kartach Forpoczt etykę laicką, według której kryterium moralne człowieka stanowiła siła woli7.
Poglądy Cezarego Jellenty na zagadnienia etyczne przedstawił Stanisław Jedynak w publikacji Etyka w Polsce. Słownik pisarzy. Filozof wyjaśnia, że Jellenta dzielił etykę na indywidualną i społeczną. Odwołując się do angielskiego myśliciela Spencera głosił, iż etyka społeczna dotyczy uregulowania stosunków międzyludzkich z punktu widzenia szczęścia powszechnego i ulega przekształceniom w miarę przeobrażeń społecznych. O indywidualnej etyce człowieka pamiętali, według Jellenty, tylko Grecy. Jellenta ostrzegał, że wola nie zawsze zwraca się w kierunku dobra innych. Siła woli powinna się wyrażać w przezwyciężaniu własnych słabości, odrzucaniu czynów łatwych i przyjemnych. W ten sposób ma służyć dobru powszechnemu8. Karol Irzykowski ocenił Forpoczty następująco: Była to publikacja prekursorska, na przełomie między pozytywizmem i naturalizmem z jednej, a neoromantyzmem z drugiej strony9.
W czasie rewolucji 1905 roku Jellenta prowadził na terenie Kongresówki działalność odczytową w duchu niepodległościowym. W 1906 roku udał się wraz z rodziną na emigrację polityczną do Niemiec, uciekając przed groźbą aresztowania. Na emigracji kontaktował się z przywódcami niemieckiej socjaldemokracji: Augustem Beblem i Karolem Liebknechtem. Występował z odczytami w polskich ośrodkach emigracyjnych i studenckich10. W 1911 roku przeprowadził się do Krakowa, gdzie redagował „Rydwan. Miesięcznik poświęcony sprawom twórczości i kultury polskiej”. Poza tym podjął współpracę z pismem „Nowa Reforma” i występował na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz w licznych miastach prowincjonalnych Galicji z cyklami odczytów na temat dziejów kultury polskiej.
W 1914 roku powrócił do Warszawy i podjął pracę w redakcji „Kuriera Porannego”. Pisał recenzje teatralne i muzyczne. W pierwszych miesiącach wojny prowadził pamiętnik, opublikowany po dziesięciu latach, pt. Wielki zmierzch, wydany ponownie w 1985 roku11.
Pełny tekst artykułu po zalogowaniu w serwisie.