Na fotografii: ul. Chrobrego budynek byłego Gimnazjum 1712
NR 8-9 / 2004
Powstanie szkoły w Lesznie związane było z przybyciem kilku fal imigrantów z terenów Czech i obecnego Dolnego Śląska. Z Czech przybywali tu przede wszystkim bracia czescy po przegranej bitwie pod Białą Górą i nasileniu się prześladowań kontrreformacyjnych. Z Dolnego Śląska natomiast przybywali luteranie, głównie mieszkańcy Góry.
Właściciel Leszna Rafał IV Leszczyński bardzo szybko przyjął wyznanie czeskobraterskie, stając się protektorem Reformacji.
Początki szkolnictwa w mieście ze względu na brak dokumentacji są bardzo trudne do ustalenia. Jest to skutek kolejnych pożarów grodu w 1656, 1707 i 1790 roku. Rok 1555 funkcjonuje w obecnym piśmiennictwie jako rok założenia szkoły, lecz nie jest wiadome do końca, gdzie się znajdowała. Celem szkoły było nauczanie (po łacinie), bez ambicji wyższej uczelni.
W dniu św. Jana (24 czerwca) w 1579 roku Rafał IV Leszczyński nadał przywilej szkole - statut i dobra, które umożliwiały jej funkcjonowanie. Do szkoły należał akr ziemi, łąki, ogród, staw rybny. Dokument został przekazany na ręce ówczesnego rektora Johannesa Gyrcka. Przywilej został powtórzony przez wnuka - Rafała V w 1620 roku.
W 1500 roku Leszno było zupełnie nieznaczącą wsią, a stało się miejscem ucieczki dla wolnomyślicieli przede wszystkim dlatego, że było pierwszą miejscowością za granicą z Dolnym Śląskiem. Napływ ludności był tak znaczny, że już w 1547 roku Zygmunt August nadał miejscowości prawa miejskie, czemu towarzyszyło powołanie wszelkich instytucji potrzebnych do jego funkcjonowania.
Najliczniejsza grupa uchodźców z Czech przybyła do Leszna najprawdopodobniej w roku 1548. Wtedy właśnie właściciel miasta przeszedł na wyznanie czeskobraterskie i przekazał swoim współwyznawcom kościół miejski, dotychczas rzymski.
Szkoła została powiększona w 1604 roku, gdy właścicielem miasta był Andrzej Leszczyński - syn Rafała IV. Powiększenie szkoły było spowodowane powołaniem do życie polskiego zboru czeskobraterskiego. Polski duszpasterz zboru M. Johannes Musonius był rektorem szkoły - pierwszym polskim rektorem, a szóstym w ogóle. Jego poprzednicy byli bądź to Niemcami, bądź to otrzymywali pedagogiczne wykształcenie po niemiecku. Było to rzeczą naturalną ze względu na skład narodowościowy ówczesnego Leszna.
Po śmierci Andrzeja szkoła znalazła się w trudnej sytuacji. Ówczesna kontrreformacja przyczyniła się do otwierania szkół jezuickich konkurencyjnych wobec Collegium. Dlatego też Rafał V powtórzył przywilej dla instytucji, wspierając jej działanie - w 1620 i 1626 roku.
Dla zapewnienia konkurencyjności Rafał V w 1624 roku podniósł szkołę do rangi gimnazjum, a że część wykładanego materiału przekraczała wyznaczone ramy, sięgając uczelni wyższych, szkoła miała statut gymnasium ilustre. Decydującą rolę w podejmowaniu decyzji co do instytucji mieli duchowni Jednoty. W porozumieniu z nimi powołano na stanowisko rektora Jana Rybińskiego oraz dodatkowo trzech nauczycieli do pracy dydaktycznej. Wszyscy byli duchownymi zboru.
W 1628 roku do Leszna przybyła kolejna fala imigrantów z Janem Amosem Komeńskim, ostatnim biskupem Jednoty w Wielkopolsce. Komeński natychmiast zaangażował się w pracę szkoły, jednak odmawiał objęcia stanowiska rektora aż do 1636 roku, mimo że Jan Rybiński opuścił miasto najprawdopodobniej w roku 1629. Dziesięcioletni okres pobytu Jana Amosa w Lesznie i stanowisko rektora w latach 1936-1641 spowodowały, że prowincjonalne gimnazjum Jednoty stało się szkołą dla synów szlachty reformowanej z całej Rzeczypospolitej.