NR 3/2022, s. 10–13 

Referat wygłoszony podczas synodu w Łodzi 22 maja 2022 r. – cz. 2

Na pytanie o urząd kościelny w tradycji reformowanej można próbować odpowiedzieć na różne sposoby. W poprzednim numerze JEDNOTY zaprezentowaliśmy koncepcje Ulryka Zwingliego i Jana Kalwina. Poniżej opiszemy reformowane wyznania wiary przyjęte przez Kościół Ewangelicko-Reformowany w Polsce. Sięgniemy też po współczesną ich interpretację w wydaniu Matthiasa Freudenberga, autora jednego z ciekawszych wprowadzeń do teologii reformowanej jakie pojawiły się w kontynentalnej teologii.

Reformowane wyznania wiary

Spośród mnogości reformowanych wyznań wiary sięgniemy do tych, do których odwołuje się Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP. „Katechizm heidelberski” będzie tutaj dla nas umiarkowaną pomocą. Co prawda zawiera on pytania mówiące o Kościele jako wspólnocie wybranych gromadzonych Słowem przez Ducha Świętego (pytanie 54), o kluczowości środków łaski zwiastowania i sakramentów (pytanie 67), czy definiuje karność kościelną (pytania 81–84), ale brak w nim usystematyzowanej refleksji na temat Kościoła czy samego urzędu kościelnego. Tę znajdujemy zarówno w „Drugim wyznaniu helweckim” (dalej CHP), jak i w zależnym od niego „Konfesji sandomierskiej” (dalej KS).

Zanim jednak przyjrzymy się zapisom CHP XVIII i odpowiadającym im ujęciom KS XVIII spójrzmy na poprzedzający je artykuł XVII, mówiący o Kościele. W nim znajdziemy elementy, które już spotkaliśmy u Zwingliego i Kalwina. Kościół ujęty jest jako wspólnota powołanych do zbawienia. Jego jedyną Głową jest Chrystus, on zaś stanowi Ciało Chrystusa. Wśród znaków Kościoła (notae ecclesiae) wymienione zostaje „szczera nauka Słowa Bożego” i „udział społecznie w sakramentach ustanowionych przez Chrystusa Pana”.

Artykuł XVIII CHP i odpowiadający mu artykuł KS nosi wedle tłumaczenia KS tytuł „O sługach Kościoła, o ich ustanowieniu i o ich obowiązkach”. Rozpoczyna się on od wskazania, że powołanie sług Kościoła pochodzi od samego Boga, nie należy w związku z tym nimi pogardzać, czy też popadać w spirytualizm, który widzi nawrócenie i zbawienie jako wynik wyłącznie niewidzialnego działania Ducha Świętego, lekceważąc przy tym służbę sług Kościoła i zwiastowanie Słowa Bożego. Jednocześnie artykuł XVIII przypomina, że nie należy zbyt wiele przypisywać służbie sług Kościoła, bowiem do Chrystusa może przyjść tylko ten, kogo przyciągnie Ojciec (por. J 6,44). Artykuł XVIII wyraźnie więc prezentuje mechanizm, w którym zewnętrznie, za sprawą działania sług Kościoła, Bóg naucza swoim Słowem, a u wybranych towarzyszy temu wewnętrzne poruszenie serca wywołane przez Ducha Świętego, stąd też cała chwała za dar zbawienia przynależy jedynie Bogu.

W dalszej części artykuł XVIII odnosi się do różnorodności sług w Kościele. Wskazuje na ciągłość Bożego zarządzania Kościołem poprzez powołanie pasterzy i nauczycieli, którzy kontynuują służbę apostołów. Obok troski o zwiastowanie Słowa Bożego i sakrament pojawia się wskazanie na duszpasterską troskę, która powinna być elementem zadań pasterzy i biskupów. Obecni są też w tej narracji starsi z ich odpowiedzialnością za obyczaje. W tym miejscu należy przywołać obserwację J. Rohlsa, jednego z komentatorów reformowanego dziedzictwa wyznaniowego, że CHP, a za nim KS, związana jest w oczywisty sposób z zuryską tradycją teologiczną. Stąd odniesienia do modelu podziału urzędów w Kościele nie są w niej tak istotowe, jak miało to miejsce w genewskich „Ustawach kościelnych” czy „Confessio Gallicana”, bezpośrednio związanych z osobą Jana Kalwina. Dlatego też w tekście artykułu XVIII wywody o różnych rodzajach służby skomentowano wskazaniem, że są to różne nazwy jednego urzędu, którego istotą jest zwiastowanie Ewangelii i udzielanie sakramentów.

Dalej artykuł XVIII zawiera krytykę rozbudowanych struktur urzędowych w Kościele rzymskim opartą o argument, że praktykowane w nim formy urzędu nie pochodzą z ustanowienia Bożego. Z podobnych pozycji krytykowane jest życie zakonne. Następnie wskazano, że nikt nie może sobie zawłaszczyć urzędu kościelnego, musi mu on zostać powierzony zgodnie z przyjętym porządkiem. Składa się na to zarówno uznanie przez zbór, jak i właściwe powołanie od stosowanej zwierzchności. Zakłada to więc odpowiedni porządek ordynacji, która dotyczy osób spełniających kryteria apostolskie (przywołano w tym kontekście 1 Tm 3,2nn oraz Tt 1,7nn).

Artykuł XVIII zna również rozróżnienie na kapłaństwo i służbę sług w Kościele. To pierwsze jest powszechne i związane z faktem, że wybawieni przez Chrystusa chrześcijanie składają duchowe ofiary Bogu. Zaś urząd sług dotyczy osób dla porządku powołanych do służenia Słowem i sakramentem. W tym kontekście odrzucone zostaje rzymskokatolickie rozumienie kapłaństwa odnoszące się do duchownych, przy jednoczesnym podkreśleniu, że zachowana zostaje zewnętrzna, widoczna posługa Słowa i sakramentów. Argumentem za takim ujęciem jest to, że kapłaństwo starotestamentowe, na którym opiera się rzymskie jego rozumienie, zostało doskonale dopełnione przez Chrystusa w Nowym Testamencie. Stąd też Chrystus jako kapłan nie potrzebuje następców, ale jedynie sługi dla zwiastowania i udzielania sakramentów.

Kolejnym tematem w artykule XVIII jest władza w Kościele. Jego omówienie rozpoczyna polemika z papieskim roszczeniem do panowania w Kościele. Dalej zaś pojawia się rozróżnienie dwóch rodzajów władzy w Kościele. Pierwszy, o charakterze absolutnym, przysługuje jedynie Chrystusowi. Drugi, o charakterze służebnym, który jest udzielany przez Chrystusa, przynależy sługom Kościoła, którym z Chrystusowego ustanowienia powierzono władzę kluczy. Jej wykonywanie musi jednak pozostawać w zgodzie z ustanowieniem Chrystusowym. Słudzy Kościoła są w tej służbie równi, nie ma miejsca między nimi na jakąś hierarchię, a jedynie dla porządku powierza się niektórym odpowiedzialność na przykład za przedstawianie poszczególnych punktów będących przedmiotem wspólnych obrad.

Zadania sług Kościoła swoją istotę mają w zwiastowaniu Słowa i posługiwania sakramentami. Z tego jednak wynika zobowiązanie do realizacji różnorodnych form oddziaływania na zbór i poszczególne osoby. Na przykład poprzez zachętę do udziału w nabożeństwie, przekazywanie w nim treści adekwatnych do potrzeb zboru, czy też poprzez indywidualne napominanie czy pocieszenie. Do zadań urzędu należy także ochrona owczarni Pańskiej przed wilkami poprzez wyłączanie z niej na drodze ekskomuniki tych, którzy sieją zgorszenie. Wśród odpowiedzialności pełniących urząd wymieniono także troskę o jedność Kościoła, o chorych, o organizację życia nabożeństwowego, a także czynienie wszystkiego co potrzebne dla „pomnożenia pokoju i zbawienia ludu chrześcijańskiego”. Jednym z narzędzi do realizacji tych zadań wyraźnie wspomnianym w artykule XVIII jest praktykowanie karności kościelnej.

Artykuł XVIII poświęcony sługom Kościoła kończy kilka uzupełniających uwag. Po pierwsze, odrzucenie poglądów donatystów, a więc stanowiska, które uzależnia ważność sakramentu od osobistych przymiotów udzielającego go szafarza. Wyznania wiary podzielają tutaj argumentację augustyńską, która istotę działania sakramentu widziała w zawartym w nim Słowie, a nie godności osoby, która go udziela. Po drugie kwestia synodów, które uznano za forum oceny sług Kościoła, na którym powinni być napominani, a jeśli odrzucają takie napomnienie synodom przyznano prawo do usunięcia ich z urzędu. Po trzecie zaś wskazanie, że sługom Kościoła należy się wynagrodzenie za ich służbę.

Współczesna interpretacja Matthiasa Freudenberga

Wprowadzenie w teologię tradycji reformowanej Matthiasa Freudenberga sięga po różnorodne źródła teologii reformowanej – myśl teologiczną Reformatorów XVI-wiecznych, wyznania wiary, a także bierze pod uwagę historyczne procesy rozwoju Kościołów tradycji reformowanej. Tutaj skupimy się na wskazaniu akcentów, które Freudenberg stawia w swojej narracji o Kościele, a także konkretniej o jego urzędzie.

W opisie Kościoła wychodzi od „Tez berneńskich” z 1528 r. i ich wskazania kluczowej dla Kościoła roli Słowa Bożego, które definiuje jego cel, misję i drogę. Wszystkie działania w Kościele (kazanie, sakramenty, przewodnictwo Kościołowi, nadzór i diakonia) pochodzą z nadania Chrystusowego i wynikają z Jego mowy i działania. Stąd także pełniący urząd w Kościele określani są mianem „sług Słowa Bożego [verbi divini minister]”. Warto zauważyć, że Freudenberg wyraźnie podkreśla, że jest to misja, którą mają pełnić zarówno mężczyźni, jak i kobiety.

Wszystkie działania w Kościele nie zastępują Jezusa Chrystusa, ale czynione są z Jego ustanowienia w zaufaniu obietnicy, że On sam działa w Kościele poprzez Ducha Świętego. To ujęcie dla Freudenberga zgrywa się z kalwińskim ujęciem Kościoła z Chrystusem jako Głową, który jest wspólnotą wybranych. Przypomina w tym kontekście kalwiński cel Kościoła, tj. pouczenie chrześcijan w wierze, chrześcijańskiej mądrości i utrzymanie ich w łączności z ich Panem. Temu służą kazanie i sakramenty, porządek kościelny i urzędy w Kościele. Freudenberg podkreśla też kalwińską myśl o Kościele jako ciele Chrystusa, wskazując, że Kościół jest połączony i zobowiązany wyłącznie z i wobec Chrystusa, a nie jakiegoś urzędu nauczającego czy siły politycznej.

Dalej Freundenberg zajmuje się znakami Kościoła. Wskazuje, że tradycja reformowana podzielała notae ecclesiae „Wyznania augsburskiego”. W części wyznań wiary tradycji reformowanej listę wiernego zwiastowania Ewangelii i właściwego udzielania sakramentów uzupełnia karność kościelna odpowiadająca mierze Słowa Bożego. Podkreśla także centralną rolę kazania, którego celem jest budzenie poznania i zaufania Bogu. Jeśli zaś kazanie realizuje to zadanie znaczy to, że działa w nim Duch Święty. Bowiem podmiotem działania kazania nie jest retoryczna czy teologiczna sprawność kaznodziei, ale sam Bóg. Tylko dzięki obecności Ducha Świętego kazanie zyskuje status wiążący jako świadectwo Słowa samego Boga.

Kolejny temat rozważań Freundenberga to porządek kościelny. Jego omówienie rozpoczyna od wskazania, że porządki kościelne ulegają zmianie, bo nie mają charakteru wiecznego, gdyż sam Kościół nie jest królestwem Bożym. Następnie Freundenberg wraca do kalwińskiego ujęcia głoszącego, że dzięki porządkowi Kościół w swoim działaniu chce odpowiadać Ewangelii Jezusa Chrystusa. Wyłączne rządy Chrystusa w przesłaniu, postaci i porządku Kościoła uznaje za jeden z głównych punktów zainteresowania teologii reformowanej od czasów Kalwina.

Rozważania o porządku Kościoła Freundenberg kontynuuje odwołując się do Chrystusa jako Głowy Kościoła i podkreślając Jego trojaki urząd. Jako prorok objawia Ewangelię, jako kapłan ofiaruje siebie na krzyżu by pojednać nas z Bogiem, jako król jest zmartwychwstałym Panem swojego zboru. Cały zbór (a nie tylko ordynowani!) mają dzięki Duchowi Świętemu udział w tych urzędach. Dzieje się to poprzez zwiastowanie Ewangelii i chrześcijańską naukę oraz świadectwo (urząd prorocki), w służbie pojednania, samooddania i modlitwy wstawienniczej (urząd kapłański) i w walce z mocami wrogimi życiu oraz udziale w panowaniu Chrystusa (urząd królewski).

Jerzy Sojka – doktor habilitowany teologii ewangelickiej, profesor Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, kierownik Katedry Teologii Historycznej tej uczelni, członek Rady Światowej Federacji Luterańskiej

Pełny tekst artykułu (po zalogowaniu w serwisie)

Jak uzyskać pełny dostęp do zasobów serwisu jednota.pl

*****

W przygotowaniu niniejszego tekstu wykorzystano:

Freudenberg M., „Reformierte Theologie. Eine Einführung”, Neukirchen-Vluyn 2011.
Haas G. H., „Ethik und Kirchenzucht”, w: „Calvin Handbuch”, red. H. J. Selderhuis, Tübingen, s. 326–338.
Katechizm heidelberski”, w: „Prospectus fidei”, Łódź 2011, s. 66–125.
Konfesja sandomierska”, w: „Prospectus fidei”, Łódź 2011, s. 126–255.
Neuser W., „Dogma und Bekenntnis in der Reformation. Von Zwingli und Calvin bis zur Synode von Westminster”, w: „Handbuch der Dogmen- und Theologiegeschichte”, red. C. Andersen, A. M. Ritter, t. 2, wyd. 2 zmienione i uzupełnione, Göttingen 1998, s. 167–352.
Plasger G., „Ekklesiologie”, w: „Calvin Handbuch”, red. H. J. Selderhuis, Tübingen, s. 317–325.
Rohls J., „Theologie reformierter Bekenntnisschriften”, Göttingen 1987.
Stephens W.P., „Zwingli. Einführung in sein Denken”, Zürich 1997.
Das Zweite Helvetische Bekenntnis. Confessio Helvetica Posterior”, Zürich 1966.