Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

jednota.pl

Tło historyczno-społeczne

Wśród ludności angielskiej w XIV w. znacznie wzrastało niezadowolenie z prowadzonej przez papiestwo polityki profrancuskiej. W czasie trwania wojny stuletniej z Francją Anglii nie podobało się finansowanie papieży awiniońskich, którzy w czasie „niewoli babilońskiej” opowiadali się głównie za królami francuskimi. Nastawienia antyklerykalne i antykościelne były również spotęgowane klasą średnią, która sprzeciwiała się trwonieniu skarbu państwa i powiększaniu podatku na kurię papieską. W 1351 r. parlament angielski ustanowił „Prawo o nominacjach”, które zlikwidowało ustanawianie przez papiestwo duchowieństwa na różnych stanowiskach w Kościele w Anglii. Kolejnym krokiem odcinania się od wpływów papiestwa było „Prawo o sądach”, które wprowadzono dwa lata później, aby pozbyć się ingerencji sądu papieskiego w sprawy duchowieństwa Kościoła w Anglii. Równocześnie państwo przestało przekazywać dotychczasową coroczną daninę na Kościół wynoszącą tysiąc marek. Obok tych zmian pojawiały się również żądania opodatkowania duchowieństwa oraz konfiskaty własności kościelnych. To właśnie na gruncie tych zmian i nastrojów nacjonalistycznych pojawia się John Wycliffe będący w stanie przeciwstawić się papiestwu.

Biografia

John Wycliffe urodził się około 1328 r. w hrabstwie Yorkshire na północy Anglii w zamożnej angielskiej rodzinie. Przez większą cześć życia studiował na Oxfordzie, gdzie zdobywał wykształcenie filozoficzne i teologiczne, aby później już jako profesor wykładać. W 1361 r. objął urząd wikariusza w Lutterworth, jednocześnie kontynuując karierę akademicką. Do 1371 r. był już wysoko cenionym profesorem teologii i rozwijał dosyć radykalne poglądy na temat władzy kościelnej i jej nadużyć. Zauważony przez księcia Lancaster Jana z Gandawy został zaproszony na dwór, gdzie zdobył sobie poparcie oraz protekcję księcia, co pomogło mu przy późniejszych sporach z Kościołem.

Poglądy Wycliffe’a cieszyły się dużym poparciem wśród władzy świeckiej, która sprzeciwiała się wyzyskowi finansowemu na rzecz duchownych, oraz wśród szlachty zainteresowanej własnością Kościoła. Pierwszy publiczny sprzeciw Wycliffe’a przeciwko papiestwu miał miejsce w Londynie, kiedy w 1365 r. w sporze Edwarda III z papieżem Urbanem V o zaległe świadczenia lenne profesor poparł króla. Będący pod ochroną Jana z Gandawy Wycliffe podjął krytykę różnych aspektów życia Kościoła. Choć wpływy Jana znacznie zmalały po śmierci Edwarda III, Wycliffe mógł ciągle liczyć na poparcie szlachty. W 1377 r. papież Grzegorz XI potępił 19 tez z dotychczasowych dzieł profesora, w których sprzeciwiał się metodom rządzenia, jakimi posługuje się Kościół, i zarządzania majątkiem doczesnym. Papież uznał tezy Wycliffe’a za błędne i niebezpieczne, a następnie nakazał aresztowanie profesora. Zarzuty te zostały osłabione poprzez wstawienie się za Wycliffem innych profesorów Oxfordu.

W 1378 r. Wycliffe naraził się biskupowi londyńskiemu, który wniósł oskarżenie przeciw profesorowi. Jednak dzięki jego popularności na uczelni i wśród szlachty papiestwo nie mogło go w żaden sposób tknąć. Przez kolejne lata Wycliffe rozwijał swoją naukę stając się w swoich poglądach coraz bardziej antypapieski i krytyczny wobec doktryny Kościoła. Coraz większa radykalność jego poglądów, zmiany polityczne oraz przypisywane jemu powstanie chłopskie w 1381 r. spowodowały utratę wpływowych znajomych. W dodatku w 1378 r. nastąpiła wielka schizma zachodnia, która zaostrzyła rywalizację papieży o prawowity tytuł. Skutkiem tego rząd angielski nie potrzebował poglądów Wycliffe’a aby sprzeciwić się Kościołowi.

W 1382 r. Wycliffe zakończył pierwszy całkowity przekład Nowego Testamentu na język angielski. Było to pierwsze tłumaczenie Nowego Testamentu z języka łacińskiego. Natomiast dwa lata później Mikołaj z Hereford, zainspirowany Wycliffem, ukończył tłumaczenie Starego Testamentu.

Poglądy Wycliffe’a zostały ostatecznie odrzucone na synodzie w Londynie w 1382 r., gdzie potępiono szereg wypowiedzi dotyczących Eucharystii, papiestwa, spowiedzi oraz majątku kościelnego, nie wymieniając przy tym jego nazwiska. On sam został zmuszony do opuszczenia uczelni i Londynu. Udał się z powrotem do Lutterworth, gdzie był przez cały czas proboszczem parafii, chroniony przez szlacheckich patronów. Zmarł w roku 1384 na skutek apopleksji. W 1428 r., na polecenie papieża Marcina V, biskup angielski nakazał wyjęcie ciała Wycliffe’a z grobu w Lutterworth. Zostało ono następnie zmiażdżone, spalone i wrzucone do rzeki Swift.

Nauka

Początkowo Wycliffe zgorszony niemoralnym życiem duchownych dążył do eliminacji zepsucia i pozbawienia majętności kleru, które według niego były powodem nadużyć wśród duchowieństwa. Uznając jeszcze prymat papieski żądał przeprowadzenia reform Kościoła. W swoich traktatach pisanych w latach 1376-1379 (m.in. w „Of Civil Dominiom”) pisał o tym, że Biblia zabrania sługom Bożym posiadania własnego majątku, więc państwo ma prawo do jego konfiskaty. Duchowieństwo powinno mieć jedynie prawo do korzystania z rzeczy jako przedmiotów, które nie są ich własnością, ale rzeczami użyczonymi im, aby używali ich na chwałę Boga. Niespełnianie przez nich warunków właściwego wykonywania swoich funkcji, czyli moralnego i sumiennego sprawowania roli kapłana, powinno być wystarczającym powodem dla władz cywilnych, aby odebrać klerowi własność użyczoną i przekazać komuś, kto będzie służył w sposób właściwy.

Z czasem profesor z Oxfordu zaczął widzieć błędy nie tylko w samej instytucji kościelnej, ale również w doktrynie Kościoła. W „De Veritate Sacrae Scripturae” napisał, że Biblia jest jedynym źródłem Objawienia, ostateczną normą, w której należy oceniać Kościół, tradycję, sobory, a nawet papieża. Pismo zawiera wszystko, co potrzebne jest człowiekowi do zbawienia. Dążył również do udostępnienia Biblii dla wszystkich chrześcijan, nie tylko dla duchownych. Dlatego rozpoczął tłumaczenie na język angielski Nowego Testamentu z Wulgaty. W kolejnym dziele „De Potestate” krytykował urząd papieża, dowodząc, że jest on ustanowiony przez człowieka, nie przez Boga. Nazywa w nim papieża Antychrystem na ziemi i tłumaczy, że autorytet papieża nie powinien wynikać z urzędu, a z moralności Jezusa Chrystusa przekazanej Piotrowi.

W swoim kolejnym dziele „De apostasia” posuwa się jeszcze dalej i krytykuje naukę o substancjalnym przeistoczeniu Wieczerzy Pańskiej (transsubstancjacji). Nazywa tę naukę innowacyjną, stosunkowo niedawną i niespójną filozoficznie. W „De Eucharistia” rozwija tę myśl i wykazuje błędy w pewnym dosłownym rozumowaniu ciała i  krwi Chrystusa. Według niego chleb i wino pozostają w kontekście materialnym tym samym, a ciało i krew Jezusa są obecne w Wieczerzy „jak dusza w ciele”. Obecność Chrystusa jest duchowa i znajduje się tam poprzez wiarę, a nie obrzęd kapłana. Konsekwencjami tego poglądu byłby brak ograniczenia ze strony duchownego dostępu do ciała i krwi Chrystusa. Wycliffe uważał, że kontynuuje tradycję powszechną Kościoła, wyznawaną już wcześniej przez Ambrożego, Augustyna czy nawet Berengara. Twierdził, iż oni wszyscy utrzymywali, że chleb i wino pozostają w swojej materii tym samym, czemu zaprzeczył Sobór Laterański IV w 1215 r. Profesor z Oxfordu krytykował w swoich rozważaniach również Tomasza z Akwinu, który wyznawał materialną przemianę Wieczerzy.

John Wycliffe odrzucał praktykę spowiedzi usznej, celibat duchownych, kult świętych, obrazów czy relikwii, uważając je za niebiblijne. W swoich poglądach nawiązywał w dużej mierze do Augustyna i jego nauki o predestynowanych. Prekursor reformacji poświęcił też uwagę koncepcji „idealnego, niewidzialnego” Kościoła, złożonego z wybranych i przeznaczonych do zbawienia przez Boga. Wycliffe stawiał jednocześnie idealny Kościół w opozycji do tego widzialnego, złego Kościoła w Rzymie.

Lollardzi

Poglądy Johna Wycliffe’a zostały potępione, lecz on sam powołał pewną grupę świeckich kaznodziejów, zwanych później lollardami. Nazwa „lollardzi” wzięła się od wyznawców „herezji wolnego ducha”, grupy swobodnych, nieortodoksyjnych poglądów. Dopiero później zaczęto określać tak zwolenników poglądów Wycliffe’a. Głosili oni jego poglądy po całej Anglii, rozpowszechniając idee odwołujące się do autorytetu Biblii. Do najbardziej znanych przedstawicieli można zaliczyć związanych z uniwersytetem w Oxfordzie znajomych samego Wycliffe’a, których działalność została zakończona w 1382 r. przez władze kościelne.

Sam ruch lollardów zawdzięcza swój rozgłos poprzez wędrujących po Anglii kaznodziejów, wywodzących się z niższego duchowieństwa lub osób świeckich. Ich przywódcą na przełomie wieków był dawny sekretarz Wycliffe’a – John Purvey. Późniejsi lollardzi głosili zradykalizowane ideały, które były pewną agresywną formą tego, co głosił Wycliffe. Potępiali całkowicie hierarchię kościelną oraz upadek moralności i niewykonywanie przez kler zadań wynikających z urzędu. Dążyli do ustanowienia równości wszystkich duchownych i oddania państwu wszystkich dóbr kościelnych. Największym ich atutem była Biblia przetłumaczona przez Mikołaja i Wycliffe’a, a rozpowszechniana i kopiowana ręcznie przez lollardów. Dzięki nim ludność angielska miała dostęp do Pisma w swoim własnym narodowym języku.

Próbą przeforsowania założeń Wycliffe’a w państwie było przedstawienie królowi Ryszardowi II projektu w sprawie sekularyzacji dóbr kościelnych. Starania te nie dały żadnego pożytku, gdyż nowy król Henryk IV, który wstąpił na tron w 1399 r., sprzyjał papiestwu i zezwolił na działalność inkwizycji w Anglii. W 1401 r. uchwalono ustawę w parlamencie angielskim, ustanawiającą karę śmierci za rozpowszechnianie wiklifskich poglądów czy posiadanie tłumaczonej Biblii. W związku z tym wielu lollardów zginęło na stosie, a ich poglądy na terenach wyspy zaczęły zanikać.

Wycliffe – prekursor Reformacji

John Wycliffe, zwany „Jutrzenką Reformacji”, był prekursorem myśli reformacyjnej. Jego postawa i pisma przyczyniły się do wytyczenia drogi późniejszym reformatorom. Wycliffe był jednym z wielu, którzy sprzeciwiali się nadużyciom i upadkowi moralnemu w Kościele, ale on sam nie ograniczył się tylko do tego. Potrafił, dzięki studiowaniu Pisma i refleksji teologicznej, sprzeciwić się doktrynie ówczesnego Kościoła katolickiego, a swój pogląd uzasadnić naukowymi argumentami, powołując się na Pismo. Wycliffe zerwał z tradycją Kościoła rzymskiego, przyznając autorytet jedynie Biblii. Umożliwił laikom i osobom świeckim dostęp do Pisma Świętego w ich języku ojczystym, z powodu którego wielu inkwizycja ogłosiła heretykami, a następnie spaliła na stosie.

Mateusz Jelinek