Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

NR 5-6 / 2010

Wśród polskich ewangelików reformowanych można znaleźć wybitne osoby związane zawodowo z książką. Były już w „Jednocie” publikowane artykuły o Adamie Łysakowskim oraz Bolesławie Olszewiczu1. W tym samym kręgu zawodowym działali historyk i bibliograf ogrodnictwa, a zarazem bibliofil Józef Drège (1866-1908) oraz jego bratanica, bibliotekarka Helena Drège (1888-1956), oboje pochowani na cmentarzu ewangelicko-reformowanym w Warszawie. Celem niniejszego artykułu jest przypomnienie tych dwojga ludzi polskiej książki, cichych i bezinteresownych, a przez to wielkich.

Józef Leopold Drège urodził się 19 marca 1866 roku w Warszawie z Jana Konrada (zm. 1871) i Julii z Sokołowskich (zm. 1895)2. Po ukończeniu gimnazjum kształcił się w warszawskiej szkole ogrodniczej przy ogrodzie pomologicznym, której absolwentem został w 1882 roku. Następnie studiował na paryskiej Sorbonie3 oraz w Niemczech. W 1900 roku rozpoczął pracę na stanowisku doradcy naukowego i zarządzającego składem nasion w firmie ogrodniczej „C. Ulrich” w Warszawie. Opracowywał dla swego przedsiębiorstwa katalogi drzew i nasion4. Po pięciu latach napisał artykuł na okoliczność stulecia firmy.

W czasie studiów w Paryżu zaczął gromadzić książki i czasopisma z dziedziny ogrodnictwa, gospodarstwa domowego i przyrodoznawstwa, a zwłaszcza botaniki. Zbierał literaturę piękną zawierającą opisy przyrody, wsi itp., również starodruki, rękopisy, ryciny, dyplomy, fotografie i albumy z wymienionych dziedzin. Gromadził prace polskie i obce. Księgozbiór pomagała mu katalogować bratanica, Helena Drège, a pozycje należące do zbiorów oznaczano ekslibrisem5. Księgozbiór był potrzebny właścicielowi do badań naukowych nad dziejami polskiego ogrodnictwa oraz prac bibliograficznych o tej tematyce6.

Owoc pracy badawczej uczonego stanowił m.in. bogato ilustrowany artykuł o ogrodach ozdobnych w Polsce, zamieszczony w Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej7. Praca została oceniona przez polskiego etnografa Zygmunta Glogera jako znakomita8, natomiast historyk ogrodnictwa Edmund Jankowski pisał o niej jako o publikacji dobrej, ale z konieczności zbyt treściwej i nieobejmującej całości zagadnienia9.

Wydawca i bibliofil Jan Michalski w takich słowach wspominał współpracę z Józefem Drège, z którym łączyły go zażyłe i przyjacielskie stosunki: Był to zbieracz i bibliofil w stylu największym z tych, których w życiu spotkałem. Zdołał zebrać jedyną w Polsce kolekcję,w której od drukowanych zielników polskich 16-go wieku poprzez dzieła następnych wieków, całkowicie poświęconych wspomnianym zagadnieniom, były utwory ubocznie traktujące na owe tematy, aż do ulotek, wierszy, beletrystyki. Wskazywałem mu często wzmianki o ogrodach w powieściach, zbiorach poezji oraz wtajemniczony dokładnie w jego poszukiwania, wyszukiwałem potrzebne mu rzeczy. On również pamiętał o moich upodobaniach. W ten sposób np. otrzymałem arcyrzadką opowiastkę Białopiotrowiczowej „Hrabia Teodor, czyli Łazienki w Warszawie”, wytępioną, jak pisze Estreicher, z powodu skandalicznej niemoralności. Sprowadził ją Drège z jakiegoś katalogu zakordonowego, sądząc, że ta książeczka ma jakiś związek z Łazienkami. Zawiódł się, okazało się bowiem, że mowa tu była o kąpieliskach nad Wisłą10.

Słaby fizycznie uczony zmarł w wieku niespełna 42 lat, 17 stycznia 1908 roku, w rodzinnym mieście11 na gruźlicę. Zgodnie z jego ostatnią wolą zbiory bibliofilskie wraz z rękopisami prac i notatkami trafiły jako dar do Biblioteki Ordynacji Krasińskich w Warszawie. Przekazał je w porozumieniu z rodziną Drège Jan Michalski, z zastrzeżeniem, że zostaną skatalogowane w bliskim terminie i będą stanowić nierozdzielną całość12. Prowizoryczny spis całego księgozbioru liczył 4258 pozycji.

Zygmunt Gloger podkreślił w nocie pośmiertnej, opublikowanej w „Tygodniku Ilustrowanym”, że w tym zbiorze najrzadszych białych kruków bibliograficznych, tysięcznych artykułów, wyczerpanych z całego czasopiśmiennictwa i notatek archiwalnych pozostał nieoceniony materiał na kilkutomowe dzieje ogrodów i uprawy roślin w Polsce. Gloger twierdził, że materiał pozostały po Józefie Drège, jako zupełnie nieopracowany, rzekomo nigdy nie będzie się nadawał do wykorzystania13. Tymczasem notatki po uczonym były cytowane np. przez Edmunda Jankowskiego14. Dowodzi to słuszności oceny wypowiedzianej w 1908 roku na łamach „Biblioteki Warszawskiej” w rubryce Wiadomości naukowe, literackie i bibliograficzne, że darowizna będzie stanowić trwałą pamiątkę pracy naukowej śp. Drège’a, którego przedwczesna śmierć nie dała mu możności dokończenia całego szeregu prac ogrodniczych15 Na łamach czasopisma „Ziemia” określono pozyskane zbiory jako „jedyne w swoim rodzaju”16.

W czasie II wojny światowej zinwentaryzowany i skatalogowany księgozbiór po Józefie Drège uległ zniszczeniu w około 12%. Ocalała część trafiła po wojnie do Biblioteki Narodowej w Warszawie i składa się na nią: książek 90%, starodruków 4,7%, czasopism 4,7%, wydawnictw albumowych 0,6%17.

W dziejach polskiego bibliotekarstwa zapisała się na trwałe bratanica uczonego, Helena Julia Drège. Urodziła się 12 sierpnia 1888 roku w Kole (Wielkopolska) jako córka Jana Antoniego Drège (1859-1917) i Angielki Heleny z domu Farndell (1859-1922). Jej dziadek Jan Konrad Drège (1814-1871), pochodził z rodziny francuskich hugenotów osiadłych w Berlinie. Przeprowadził się do Polski, a w 1858 roku zawarł małżeństwo z Julią Sokołowską z Warszawy, która w dużym stopniu wpłynęła na polonizację rodziny. Ojciec Heleny Julii był właścicielem apteki w Kole, a w 1885 roku przeniósł się do Warszawy, gdzie został dyrektorem technicznym w fabryce mydeł Fryderyka Pulsa. W czasie I wojny światowej kierował Radą Opiekuńczą powiatu warszawskiego. Aktywnie uczestniczył w życiu zboru ewangelicko-reformowanego w Warszawie, którego był członkiem18.

W 1906 roku Helena Drège ukończyła prywatne gimnazjum żeńskie Antoniny Walickiej w Warszawie19, a następnie kształciła się w Szkole Artystyczno-Dekoracyjnej Chalus i Duvin w Warszawie. Pracę bibliotekarską zaczęła pod kierunkiem stryja, katalogując jego zbiory. W okresie 1909-1919 pracowała w Bibliotece Ordynacji Krasińskich w Warszawie jako asystent oraz na stanowisku p.o. kierownika. Jednocześnie w latach 1911-1912 była zatrudniona w Bibliotece Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. W latach 1912-1913 studiowała bibliotekarstwo w Berlinie pod kierunkiem prof. A. Wolfstiega, przerywając w tym celu pracę zawodową. Wykształcenie uniwersyteckie zdobywała jako wolna słuchaczka na Uniwersytetach Warszawskim i Wileńskim (1918-1922) oraz uczęszczając na wykłady z nauk humanistycznych, prowadzone w ramach Kursów Naukowych (późniejsza Wolna Wszechnica Polska)20.

Podczas I wojny światowej należała do grona założycieli Związku Bibliotekarzy Polskich21, czyli dzisiejszego SBP (Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich). Zajmowała się też szkoleniem bibliotekarzy na kursach z bibliotekarstwa i bibliografii, stanowiących uzupełnienie wykładów dr. Jana Muszkowskiego, zorganizowanych przez Towarzystwo Kursów Naukowych w Warszawie. Towarzystwo prowadziło również kurs księgoznawstwa ogólnego, na którym wykładał Mieczysław Rulikowski22. Helena Drège pracowała jednocześnie społecznie w kilku małych bibliotekach23 i prowadziła działalność niepodległościową w szeregach POW (Polskiej Organizacji Wojskowej)24.

Dr hab. Adrian Uljasz

Pełny tekst artykułu po zalogowaniu w serwisie.

Jak uzyskać pełny dostęp do zasobów serwisu jednota.pl