Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

ImageNa fotografii: kościół św. Elżbiety w Gdańsku (były kościół ewng.-ref.)
NR 1-2 / 2006

W historii polskiego ewangelicyzmu Gdańsk zajmuje miejsce szczególne. Z jednej strony jest to miasto, gdzie od XVI w. protestantyzm był religią panującą i gdzie katolicy musieli walczyć o tolerancję. Z drugiej zaś strony miasto trzymało się nieco na uboczu życia kościelnego Polski (luterańskiego i reformowanego), co spowodowało wyalienowanie Gdańska z historiografii polskiego protestantyzmu. Wreszcie fakt, że po 1945 r. ewangelicy zostali pozbawieni wszystkich kościołów, a reformowani okazali się całkowicie niezdolni do powołania parafii w Trójmieście, spowodował, że historia ewangelicyzmu w Gdańsku to rozdział równie piękny, co zapomniany, polskiego kalwinizmu. W artykule tym pragnę przybliżyć czytelnikom "Jednoty" chociaż część tej historii.

Miasto prawie reformowane

Ruch reformacyjny znalazł bardzo szybkie poparcie w Gdańsku i już w 1518 r., w kościele św. Piotra i Pawła, Jakub Knade wygłaszał kazania w duchu luterańskim. W 1524 r., przy milczącej aprobacie duchowieństwa katolickiego, Aleksander Svenichen dokonał ostrożnych zmian w liturgii. Dla coraz radykalniejszych mieszczan było to za mało i w 1525 r. wybuchły w mieście zamieszki. Obalono katolicką Radę Miejską, wygnano katolickich księży i wprowadzono komunię pod dwiema postaciami. Rewolucyjność zmian przeraziła bogate mieszczaństwo. Odwołało się ono do króla Zygmunta I Starego, który przybył do Gdańska z wojskiem, przywrócił starą Radę Miejską, a sprawców zamieszek surowo ukarał (1526 r.). Miasto stało się teoretycznie katolickie, lecz Rada Miejska zaczęła mianować na stanowiska miejskich księży osoby skrycie sympatyzujące z protestantyzmem. W latach 40. i 50. XVI w. zmieniła się sytuacja polityczna w Prusach Królewskich i do protestantyzującego miasta dołączyła szlachta. Ostatecznie, po długich zabiegach, król Zygmunt II August wydał 4 lipca 1557 r. dla Gdańska, Elbląga i Torunia przywilej, w którym miasta te otrzymały prawo do udzielania komunii pod dwiema postaciami aż do czasu zwołania soboru narodowego. Tym samym protestantyzm stał się w Gdańsku wyznaniem dominującym. Który jednakże protestantyzm?

Otóż przywilej królewski tego nie precyzował. W czasie, gdy w Niemczech narastał spór między luteranami a kalwinistami, gdańska Rada Miejska postanowiła nie dać się wciągnąć w tego typu spory konfesyjne. Co prawda, w 1567 r. nakazała wszystkim pastorom miejskim przyjąć naukę o Komunii Filipa Melanchtona i odrzucić naukę Kalwina i Zwinglego, to jednak ta sama Rada Miejska kategorycznie odrzuciła "Formułę Zgody", jako zbyt luterańską. W 1573 r. Gdańsk oficjalnie zaprotestował przeciw "Konfederacji Warszawskiej", jako dopuszczającej wolność wyznania dla kalwinistów, ale dość przychylnie przyjął "Zgodę Sandomierską", uznając ją za sensowne pogodzenie ze sobą luteranizmu i kalwinizmu. W tym samym czasie rosła w mieście pozycja kalwinistów: osiedlali się tutaj reformowani Szkoci, Francuzi i Flamandowie oraz Niemcy. Ponieważ kalwinizujący rajcy miejscy decydowali o obsadzie duchownych, to kościoły św. Trójcy, św. Bartłomieja, św. Piotra i Pawła oraz św. Elżbiety zdominowali duchowni reformowani.

Kaziemirz Bem

Reformowany Gdańsk - pełny tekst

Jak uzyskać pełny dostęp do zasobów serwisu jednota.pl