NR 11-12 / 2004
W historii polskiego ewangelicyzmu reformowanego poszczególne rodziny odgrywały zawsze ogromną rolę. To wielkie rody magnackie, takie jak Leszczyńscy, Radziwiłłowie, Firlejowie i Myszkowscy, w XVI i XVII wieku fundowały i chroniły ewangelickie zbory, opłacały protestanckie drukarnie i szkoły. Gdy w połowie XVII wieku rody te albo wymarły, albo przeszły na katolicyzm, ich rolę przejęła średnio zamożna szlachta: w Wielkopolsce m.in. Żychlińscy, Potworowscy, Twardowscy; w Małopolsce m.in. Wielowieyscy, Suchodolscy, Różyccy, Chrząstowscy, Nekanda-Trepkowie; w Wielkim Księstwie Litewskim m.in. Grużewscy, Rayscy, Puttkamerowie i Grabowscy. Choć w XIX wieku ich znaczenie przeszło do historii, to potomkowie tych rodów trwali w wyznaniu swoich przodków, często aż do II wojny światowej. Oprócz wielkich i zasłużonych rodzin w życiu Kościoła mniej lub bardziej znaczącą rolę odegrali też członkowie innych rodzin: Kosseckich, Karczewskich, Mikszewiczów i wielu, wielu innych. I właśnie o jednej z takich rodzin jest ten artykuł.
Rodzina von Nolckenów - pochodzenia niemieckiego - przeniosła się na terytorium ówczesnego państwa krzyżackiego około XIV wieku. W XVI wieku von Nolckenowie, jak prawie cała szlachta ówczesnej Łotwy i Estonii, przeszli na luteranizm. Jeden z jej reprezentantów otrzymał od szwedzkiej królowej Krystyny Wazy (1626-1689, panowała w latach 1632-1654) dziedziczny tytuł baronowski, wielokrotnie później potwierdzany. Główne majątki rodzinne znajdowały się na wyspie Ozylii, ale von Nolckenowie posiadali też włości na Łotwie, w Estonii, Szwecji, Finlandii i Kurlandii. Wkrótce pojawiły się kolejne linie rodu: łotewska, estońska, polska, fińska i szwedzka.
Linię szwedzką zapoczątkował baron Eryk Matthias (1694-1755), urodzony na wyspie Ozylii, który pracując w dyplomacji szwedzkiej, został ambasadorem na dworze rosyjskim i brał udział w rozmaitych intrygach pałacowych za cesarzowej Elżbiety Romanow. Tradycję służby dyplomatycznej kontynuował w latach 1773-1788 baron Johan Fredrik von Nolcken (1737-1809), również ambasador Szwecji na dworze cesarzowej Katarzyny II, którego caryca często wspominała w korespondencji z Diderotem i Molierem. W XIX wieku linia ta zasłynęła ze znanego w Szwecji agronoma, barona Karola Adama von Nolckena (1811-1857), właściciela majątku Jordberga w Skanii. Umarł on jako ostatni przedstawiciel rodu w Szwecji, a majątek z pięknym pałacem i ogrodem odziedziczyła jego córka Klara baronowa von Stjernswärd, zmarła w latach 30. XX wieku. Obecnie majątek ten jest w posiadaniu jej prawnuka.
W czasie, gdy linia szwedzka spokojnie gospodarowała na roli, przedstawiciele linii łotewskiej, estońskiej i kurlandzkiej w XIX wieku robili karierę w administracji carskiej, piastując trzykrotnie funkcje marszałków wyspy Ozylii, oraz w armii carskiej, gdzie stopnia generała dosłużyło się aż pięciu członków tego rodu. Linie te były niezwykle liczne, zamożne i przeważnie luterańskie, choć na skutek małżeństw z Rosjankami pojawiło się kilku prawosławnych von Nolckenów, w wyniku koligacji z najznamienitszymi rodami szlachty bałtyckiej. Tak więc von Nolckenówny wychodziły za mąż za przedstawicieli, a von Nolckenowie żenili się z przedstawicielkami rodów: von Taube, von Engelhardt, von Klott, von Sass, von Buxhoeveden, von Stackelberg, von der Osten-Sacken i wielu innych. Wszystkie te rody utraciły większość swoich majątków w latach 30. XX wieku, gdy po uzyskaniu niepodległości Estonia i Łotwa przeprowadziły reformę rolną, wywłaszczając dawnych ziemian i zostawiając im 50-hektarowe gospodarstwa. W latach 1939-45 rodziny te wysiedlono z krajów bałtyckich do Niemiec. Dziś liczni potomkowie pięciu linii von Nolckenów mieszkają w Niemczech, USA, Kanadzie i Australii.
Protoplastą polskiej linii von Nolckenów, piszącej się z czasem Nolken i tej wersji nazwiska będziemy używać, był według genealogii rodzinnej Krzysztof von Nolcken (zm. ok. 1665), żołnierz w polskiej armii, który osiedlił się na dalekiej mohylewszczyźnie, na terytorium dzisiejszej Białorusi.
Nolkenowie, początkowo luteranie, pod wpływem małżeństw z ewangelicko-reformowaną szlachtą Wielkiego Księstwa Litewskiego szybko stali się kalwinami, szczególnie że w drugiej połowie XVII wieku szlachty luterańskiej na Litwie już nie było.
Pierwsza wzmianka o Nolkenach w Szlachcie kalwińskiej Szymona Konarskiego pojawia się dopiero w 1678 roku, kiedy to przy zborze ewangelicko-reformowanym w Wilnie pochowano dwie córki Hermana Nolkena i Sary z Borniewiczów. Niewiele wiemy o losach Nolkenów w XVII i XVIII wieku i tylko od czasu do czasu ktoś z tej rodziny był ochrzczony, brał ślub lub był chowany w zborze ewangelicko-reformowanym w Słucku. W połowie XVIII wieku linia polska uległa podziałowi na dwie gałęzie. Jedna po rozbiorach podjęła służbę w armii rosyjskiej i szybko się zrusyfikowała - ostatnim z tej linii był prawosławny po matce baron Aleksander von Nolken (ur. 1879 Przyłuki - zm. 1958 Paryż), generał w armii carskiej, po 1918 roku na emigracji we Francji razem z żoną i dwiema córkami.