Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

TEOLOGIA

 NR 1/2023, s. 24-26

 Duchowość kalwińska jest nierozerwalnie związana z psalmami. Wpływ psalmów na kalwinizm był co najmniej tak wielki, jak wpływ hymnów pisanych przez Lutra i jego naśladowców na luteranizm. I tak jak w przypadku luteranizmu możemy mówić o muzyczno-liturgicznej kulturze kancjonału, tak integralnym elementem ewangelicyzmu reformowanego stała się kalwińska kultura Psałterza. W niniejszym artykule chcemy prześledzić, jak narodziła się kultura Psałterza.

 
Fot: Archiwum

Nazywając kalwinizm „religią predestynacji i psalmów”1 Erin Lambert zdecydowanie przecenia znaczenie predestynacji, która dla Kalwina była jedynie „incydentalnym aspektem soteriologii”2. Trafia jednak w samo sedno w kwestii psalmów. Duchowość kalwińska jest bowiem nierozerwalnie związana z psalmami. Kalwinizm jest „religią psalmów”. W XVII w. rzymskokatolicki francuski biskup i poeta Antoine Godeau (1605–1672) uznawał wspólne śpiewanie psalmów za „znamię” wspólnoty reformowanego Kościoła. W wieku XXI Pierre Berthoud, emerytowany dziekan Wolnego Wydziału Teologii Reformowanej w Aix-en-Provence, pisząc o duchowości „specyficznie reformowanej” opisuje ją między innymi jako „Spiritualité du psautier” („Duchowość Psałterza”). Terminu „Spirituality of the Psalter” używają również współcześni autorzy anglojęzyczni. Michel Richard i inni autorzy podają wiele przykładów stałej obecności psalmów w życiu codziennym francuskich hugenotów, a Katarzyna Meller nazywa Psałterz „kalwińską Pieśnią nad pieśniami”.

Wpływ psalmów na kalwinizm był co najmniej tak wielki, jak wpływ hymnów pisanych przez Lutra i jego naśladowców na luteranizm. I tak jak w przypadku luteranizmu możemy mówić o muzyczno-liturgicznej kulturze kancjonału, tak integralnym elementem ewangelicyzmu reformowanego stała się kalwińska kultura Psałterza.

Ojcem kalwińskiej kultury Psałterza był sam Jan Kalwin. W swoich pismach opisał jej teologiczne podstawy, a jednocześnie, jako reformator i duszpasterz przełożył jej teoretyczne założenia na język kościelnej praktyki. Spopularyzował kongregacjonalny śpiew psalmów. Z jego inicjatywy, a także dzięki jego wytrwałości i konsekwencji światło dzienne ujrzał francuskojęzyczny Psałterz genewski (1562), który stał się głównym nośnikiem kalwińskiej kultury Psałterza i wzorem dla różnojęzycznych kalwińskich Psałterzy na całym świecie.

Kalwin był wielkim miłośnikiem psalmów. Poświęcał im wiele uwagi, zarówno jako egzegeta, jak i jako kaznodzieja. Komentarz Kalwina do Księgi Psalmów słusznie uchodzi za jeden z najważniejszych w historii Kościoła. Ale przede wszystkim, Psałterz był dla genewskiego reformatora najlepszą szkołą modlitwy, natchnionym przez Ducha Świętego modlitewnikiem i księgą liturgiczną apostolskiego Kościoła, której należało przywrócić właściwe jej miejsce w sprawowaniu publicznego i prywatnego kultu.

Kalwin nazywał Psałterz „anatomią wszystkich części ludzkiej duszy”3. Jego zdaniem odnajdujemy w nim bowiem wszystko to, co pobożny człowiek ma do powiedzenia Bogu: „Duch Święty umieścił tutaj jak żywe wszystkie bóle, smutki, lęki, wątpliwości, nadzieje, troski, niepokoje, aż po najbardziej zawiłe uczucia, które zwykle wstrząsają ludzkim duchem”4. W Przedmowie do Psałterza (1543) Kalwin powtarza za Augustynem, że człowiek nie jest w stanie śpiewać pieśni „godnych Boga”, wyjąwszy te, które od Niego otrzymał. Dlatego też nie ma pieśni lepszych ani bardziej odpowiednich do uwielbienia Boga niż Psalmy Dawida, które Duch Święty wypowiedział i stworzył przez niego. O tym, jak wielką wagę Kalwin przypisywał psalmom w kontekście modlitwy, świadczy fakt, że rozdział „Institutio...” poświęcony modlitwie (Księga III, Rozdział XX) zawiera około sześćdziesięciu aluzji i cytatów z Księgi Psalmów.

Swoją reformatorską działalność Jan Kalwin rozpoczął w Kościele genewskim, uprzednio już zreformowanym w duchu zwingliańskim. Zgodnie z zaleceniami Zwingliego z genewskich kościołów usunięto wszelką muzykę. Pozbawione muzyki nabożeństwo wywarło na młodym Kalwinie przygnębiające wrażenie. Pisał, że modlitwy wiernych są tak „zimne”, że „powinniśmy być z tego powodu zawstydzeni i zażenowani”.

Postulat wprowadzenia do nabożeństw wspólnego śpiewu psalmów znalazł się już w przygotowanych przez Kalwina i Farela „Artykułach” na temat organizacji i kultu Kościoła w Genewie, przedstawionych Radzie Miejskiej w styczniu 1537 r. Kalwin argumentował, że byłaby to rzecz „najwłaściwsza” dla budowania Kościoła. Powoływał się na przykład starożytnego Kościoła i świadectwo apostoła Pawła. Ubolewał nad tym, jak wielkiej pociechy i korzyści Kościół został pozbawiony przez „papiestwo”, które wypaczyło funkcję Psałterza, zamieniając „pieśni duchowe” w „mamrotanie bez zrozumienia” łacińskich tekstów. Dlatego psalmy winny być, jego zdaniem, śpiewane w zrozumiałym języku przez całe zgromadzenie. Wspólny śpiew psalmów był jednym z najważniejszych punktów programu reformy Kościoła w Genewie, a zarazem jednym z najbardziej istotnych elementów wielkiej idei Kalwina, jaką było przywrócenie do życia apostolskich zwyczajów starożytnego Kościoła.

Stosunki pomiędzy Kalwinem i Farelem z jednej, a władzami Genewy z drugiej strony, na przełomie 1537 i 1538 r., ulegały stopniowemu pogorszeniu. Spór w istocie dotyczył kwestii zakresu władzy magistratu w sprawach kościelnych, ale objawiał się konfliktami wokół zasad stosowania ekskomuniki, częstotliwości odprawiania Wieczerzy Pańskiej, a także śpiewania psalmów oraz innych postulatów Kalwina i Farela w dziedzinie kultu. W kwietniu 1538 r. rada miejska straciła cierpliwość wobec niepokornych cudzoziemców (ani Farel, ani Kalwin nie byli obywatelami Genewy) i nakazała im opuścić miasto.

W Strasburgu, dokąd udał się Kalwin, reformacja triumfowała od wczesnych lat 20. XVI w. Czołowy strasburski reformator, Marcin Bucer, rozwijał lokalny Kościół w kierunku pod wieloma względami bliskim Kalwinowi. W podobny sposób rozumiał on potrzebę katechizacji młodzieży i sprawowania dyscypliny kościelnej. A co najważniejsze, od wielu lat (prawdopodobnie już od roku 1524) w strasburskich kościołach podczas nabożeństw śpiewano rymowane psalmy w języku narodowym (niemieckim). To właśnie w Strasburgu narodził się zwyczaj jednogłosowego, kongregacjonalnego śpiewu psalmów metrycznych w języku narodowym, który z czasem stanie się znakiem rozpoznawczym ewangelicyzmu reformowanego.

 

Kalwińska kultura Psałterza, cz. 1 - Kalwin i psalmy (pełny tekst)

Jak uzyskać pełny dostęp do zasobów serwisu jednota.pl

*****

ks. Andrzej Polaszek – doktor teologii historycznej, pastor Ewangelicznego Kościoła Reformowanego w Poznaniu, współtwórca Psałterza Poznańskiego. Wraz z żoną Agatą i córkami od lat promują śpiewanie psalmów w kościołach. Radca prawny z zawodu, instruktor harcerski z pasji i potrzeby serca

 

 

 

1Pisaliśmy już o tym na łamach JEDNOTY, zob.: ks. Hughes Oljphant Old, Pobożność uwolniona z klasztornych murów. Jak tradycja reformowana zrewolucjonizowała podejście do życia duchowego”, JEDNOTA 5 (1995); E. Jóźwiak, Psalm jako pieśń Kościoła. Rola muzyki według Jana Kalwina”, JEDNOTA 78 (2009).

2A. McGrath, „Jan Kalwin. Studium kształtowania kultury Zachodu”, Warszawa 2009, s. 302.

3„I’ay accoustumé de nommer ce livre une anatomie de toutes les parties de lame, pource quil ny a affection en lhomme laquelle ne soit yci representee comme en un miroir”, J. Calvin, Commentaires de Jean Calvin sur le livre des Pseaumes: avec une table fort ample des principaux points traittez és ommentaires”, Paris 1859, https://www.unige.ch/theologie/cite/calvin (dostęp: 20.04.2022).

4Cytat za: Ravasi, Psalmy, t. 1, Kraków 2007, s. 20.