NR 2/2019, s. 29–31

Przed wojną w wyniku sporu między dwoma polskimi Kościołami reformowanymi w Wilnie powstał filiał Jednoty Warszawskiej, a w Warszawie filiał Jednoty Wileńskiej. Jak potoczyła się historia tego drugiego?

Funkcjonująca w latach 1933–1939 w Warszawie filialna parafia reformowana podlegająca pod Synod Jednoty Wileńskiej powstała na bazie trudnych relacji pomiędzy dwoma ośrodkami wyznania ewangelicko-reformowanego w międzywojennej Polsce. Instytucja ta, poza wiernymi oraz biurem w jednej z kamienic na warszawskiej Ochocie, nie posiadała kościoła oraz stałego duchownego. Ponadto jej historia nie wpisała się trwale do pamięci mieszkańców Warszawy. Szczegóły dotyczące funkcjonowania filiału pojawiają się wprawdzie w literaturze przedmiotu, ale w sposób stosunkowo lakoniczny. Wyczerpujących źródeł rękopiśmiennych trudno również szukać w zbiorach stołecznych archiwów, co sprawia, że należy w tym celu udać się do Wilna.

Wyznanie ewangelicko-reformowane w II Rzeczypospolitej

Historia filiału wpisuje się w trudną historię w obrębie wyznania reformowanego w latach 1918–1939. W granicach odrodzonej po wielu latach Rzeczypospolitej funkcjonowało wiele Kościołów protestanckich odwołujących się w mniejszym lub większym stopniu do spuścizny reformacji szwajcarskiej. Jednota Wileńska była kontynuatorką powołanej w XVI w. Jednoty Litewskiej, a Konsystorz w Warszawie (od 1919 r. używający nazwy Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP; dalej: Jednota Warszawska) uważał się za spadkobiercę zborów małopolskich i wielkopolskich, które zaczęły zanikać w XVIII w. Jednota Wileńska posiadała ustrój synodalny, którego cechą charakterystyczną było Kolegium Kuratorów nadające temu Kościołowi konserwatywny oraz oligarchiczny charakter. Jednota Warszawska posiadała natomiast ustrój synodalno-prezbiterialny z bardzo silnym samorządem poszczególnych zborów[1].

Przyczyną wzajemnej niechęci obu Jednot – poza rywalizacją – była znana powszechnie i bulwersująca ówczesną opinię publiczną sprawa rozwodów udzielanych przez wileńskich reformowanych. Wynikała ona z tego, że zjednoczone z ziem trzech zaborów państwo polskie odziedziczyło wiele systemów prawnych, które dalej funkcjonowały. Jednota Wileńska podlegała innemu prawu (tzw. Ustawa wyznań obcych) niż wyznania protestanckie w Warszawie. Różnica widoczna była w przypadku prawa małżeńskiego, które utrudniało rozwiązanie małżeństwa oraz ponowne zaślubiny[2].

Powstanie filiału warszawskiego

Filialna parafia Jednoty Wileńskiej w Warszawie utworzona została w odpowiedzi na powołanie z inicjatywy władz Jednoty Warszawskiej filiału reformowanego w Wilnie, którego proboszczem został usunięty z Jednoty Wileńskiej za niesubordynację ks. Kazimierz Ostachiewicz[3].

Duchowny krytykował publicznie politykę synodu wileńskiego oraz ks. superintendenta Michała Jastrzębskiego w kwestii przyjmowania konwertytów pochodzących z obszaru całej Polski do wyznania reformowanego. Przejście przynajmniej jednego małżonka na wyznanie reformowane dawało możliwość anulowania aktu małżeńskiego zawartego wcześniej w innym Kościele. Liczba osób fikcyjnie konwertujących rosła tak szybko, że wpływać to musiało negatywnie na wiernych. Według szacunków, w Wilnie mieszkać miało tylko ok. 500 kalwinistów, a cała parafia liczyła w pewnym momencie 10 tys. członków[4].

W odpowiedzi na postępowanie ks. Ostachiewicza Rada Kościelna parafii wileńskiej w 1931 r. poinformowała Konsystorz, że duchowny nie zaprzestał swojej działalności[5]. W 1932 r. duchownego odwołano z jego funkcji oraz usunięto z Jednoty Wileńskiej, co poskutkowało tym, że wraz z grupą zwolenników złożył on akces do Jednoty Warszawskiej. Złożono również na ręce ks. Jastrzębskiego otwarty list protestacyjny, datowany na 13 stycznia 1933 r. oraz podpisany przez duchownych Jednoty Warszawskiej[6].

Powstanie filiału wileńskiego w Warszawie zatwierdzone zostało decyzją Synodu wileńskiego w 1933 r. Uroczyste nabożeństwo, podczas którego otwarto placówkę, odprawiono 28 maja 1934 r. w kaplicy Domu Modlitwy przy ul. Wiejskiej. Liczbę wiernych oszacowano wówczas na 900 osób[7].

Organizacja wewnętrzna parafii filialnej

Biuro parafii filialnej Jednoty Wileńskiej w Warszawie mieściło się w lokalu przy ulicy Grójeckiej 27 m. 3. Interesantów przyjmowano we wtorki i piątki w godzinach 17–18. Istniała również możliwością kontaktu telefonicznego pod numerem 7.20.90[8].

Organami wewnętrznymi filiału były Rada Kościelna i Komisja Rewizyjna wybierane co roku podczas Walnego Zgromadzenia Parafian, na którym przeprowadzano również wybór delegatów na Synod, przyjmowano sprawozdania, rozpatrywano i zatwierdzano budżet[9] oraz udzielano absolutoria. Jedno z Walnych Zebrań odbyło się 4 kwietnia 1938 r. w sali oficerskiego kasyna garnizonowego przy Alei Szucha 29[10].

W 1937 r. dokonano częściowej demokratyzacji ustroju i organizacji Jednoty Wileńskiej, uchwalając regulamin rad parafialnych, które...

Pełny tekst artykułu (po zalogowaniu w serwisie)

Jak uzyskać pełny dostęp do zasobów serwisu jednota.pl

* * * * *

Grzegorz Michalak – doktor nauk humanistycznych z zakresu historii, badacz dziejów Warszawy i polskiego protestantyzmu

___________________

[1] Szerzej o historii wyznania reformowanego na terytorium II Rzeczypospolitej: „Materiały do spraw Kościołów Ewangelickich 1919–1934”, Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, sygn. 2885, k. 6–8. Zob. E. Alabrudzińska, „Protestantyzm w Polsce w latach 1918–1939”, Toruń 2004, s. 85–121; E. Alabrudzińska, „Kościoły ewangelickie na kresach wschodnich II Rzeczypospolitej”, Toruń 1999, s. 187–220; W. Gizbert-Studnicki, „Kościół ewangelicko-reformowany w Wilnie. Historia – organizacja – świątynia”, Wilno 1935; W. Witkowski, „Organizacja kościoła ewangelicko-reformowanego w byłym zaborze rosyjskim”, „Gazeta Administracji” 20 (1936), s. 624–633; E. Jóźwiak, „Kościół Ewangelicko-Reformowany po odzyskaniu przez Polskę niepodległości”, w: „Ewangelicy w Niepodległej”, red. E. Jóźwiak, M. Karski, Warszawa 2018, s. 46–68; G. Michalak, „Jednota ewangelicko-reformowana w Wilnie na tle wydarzeń przedwiośnia niepodległości polskiej 1915–1922”, w: „Ewangelicy w Niepodległej…”, s. 69–79; E. Falkowski, „Ustrój Wileńskiego Kościoła ewangelicko-reformowanego (była Jednota ewangelicko-reformowana Wielkiego Księstwa Litewskiego), jego stosunek do Państwa Polskiego oraz uprawnienia w dziedzinie prawa małżeńskiego”, Wilno 1936; M. Kosman, „Litewska Jednota Ewangelicko-Reformowana od połowy XVII wieku do 1939 roku”, Opole 1986, s. 77–94; S. Grelewski, „Wyznania protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej”, Lublin 1937, s. 44–50.

[2] S. Grelewski, „Wyznania protestanckie i sekty religijne…”, dz. cyt., s. 48.

[3] „Materiały do spraw Kościołów Ewangelickich…, dz. cyt., k. 187.

[4] M. Kosman, „Litewska jednota…”, dz. cyt., s. 80–82; G. Michalak, „Jednota ewangelicko-reformowana w Wilnie…”, dz. cyt., s. 76–77; E. Alabrudzińska, „Kościoły ewangelickie…”, dz. cyt., s. 190, 192, 196–197; E. Alabrudzińska, „Protestantyzm w Polsce…”, dz. cyt., s. 178; Zob. „W imię prawdy. Odparcie napaści na Konsystorz Ewangelicko-Reformowany w Wilnie”, Wilno 1937.

[5] „Rada Kościelna. Varia 1925–1937”, Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie (LVIA), sygn. F606-117, k. 4, 6.

[6] „Materiały do spraw Kościołów Ewangelickich…”, dz. cyt., k. 185. Por. E. Alabrudzińska, „Kościoły ewangelickie…”, dz. cyt., s. 196–197, 210–211. Ewa Cherner zaznacza, że dyskredytacja ks. Jastrzębskiego mogła mieć przyczyny w chęci, żeby wymóc pewne działania na Jednocie Wileńskiej. Por. E. Cherner, „Słownik biograficzny duchownych ewangelicko-reformowanych. Jednota Litewska i Jednota Wileńska 1815–1939”, Warszawa 2018, s. 31–32.

[7] Tamże, s. 98; „Rada Kościelna. Varia 1909–1940”, LVIA, sygn. F606-9, k. 268.

[8] „Protokół nr 5 z Walnego Zgromadzenia Parafian Warszawskiego Filiału Wileńskiego Ewangelicko-Reformowanego w Warszawie w dniu 4 kwietnia 1938 r. oraz Sprawozdanie za rok 1936–1938”, Biblioteka Wróblewskich w Wilnie, sygn. F40-563, k. 1, 10.

[9] Na budżet składały się składki, opłaty za posługi religijne (np. udzielone śluby) oraz przejście na wyznanie reformowane. Wydatkami natomiast były opłaty za kancelarię, diety i podróże duchownego, wynajem pomieszczeń oraz ofiary na rzecz Szpitala Ewangelickiego.

[10] „Rada Kościelna. Varia 1909–1940…”, dz. cyt., k. 268–269; „Protokół nr 5 Walnego Zgromadzenia Parafian…”, dz. cyt., k. 1–2; „Rada Kościelna. Varia 1938–1940”, LVIA, sygn. F606-136, k. 2.