Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

8-9 / 2000

Historia

Muzułmanie polscy to obecnie grupa ok. 3-4 tysięcy osób. Zasadniczy trzon tej wspólnoty stanowią potomkowie Tatarów polsko-litewskich, ale istnieją też ugrupowania muzułmańskie nie związane z tym etnosem.

Islam w Polsce obecny jest od ponad 600 lat – taką rocznicę wspólnota Tatarów polsko-litewskich obchodziła w 1997 r. Wiąże się to z zapiskiem w Rocznikach Jana Długosza. W roku 1397 pisał on: „(...) Tatarzy przesiedleni do Polski, odrzuciwszy błędy pogaństwa, przyjęli wiarę Chrystusową i stworzyli jednolity naród z Polakami, zawierając między sobą małżeństwa. Ci zaś, którzy osiedlili się na Litwie, tkwią w sprośnej wierze Mahometa i umieszczeni przez księcia Witolda w jednym zakątku ziemi litewskiej żyją według swoich obyczajów i swej bezbożnej religii”. Bez względu na ocenę takiego stwierdzenia, stanowi ono symboliczny początek dziejów tej grupy ludności w Polsce. W polskim piśmiennictwie Tatarów nazywano dawniej Lipkami (od tureckiej nazwy Litwy – Lipka), później zaś „muślimami” (od arabskiego muslim, muzułmanin), obecnie często określani są także jako Tatarzy polscy. Oprócz Białostocczyzny, gdzie leżą dwie tatarskie wsie z zabytkowymi meczetami: Bohoniki i Kruszyniany, większe grupy osób pochodzenia tatarskiego zamieszkują w Gdańsku, Gorzowie Wielkopolskim i w Warszawie. Niewielka ich część żyje obecnie na Litwie, największa zaś na Białorusi.

Choć współcześnie wielu badaczy (w tym sami Tatarzy) skłaniają się do uważania Tatarów polsko-litewskich za mniejszość etniczną, jest to chyba przede wszystkim mniejszość religijna. Element wyznaniowy okazał się zresztą najtrwalszy w dziejach tej grupy, stanowiąc o jej odrębności w słowiańskim i chrześcijańskim otoczeniu kulturowym.

Największy napływ muzułmanów na ziemie polskie nastąpił w XVI i XVII w. Źródła historyczne wspominają, że w tych czasach liczyli oni ok. 100 tys. osób; badania jednak wykazują, że jest liczba znacznie wyolbrzymiona. Główne centra osadnictwa tatarskiego znajdowały się najpierw na Litwie, później, od XVII w., także na Podlasiu.

Tatarzy nigdy nie tworzyli zamkniętej społeczności; od początku wchodzili w związki małżeńskie z miejscowymi kobietami, niejednokrotnie przyjmując ich nazwiska. Często dodawali do swoich rodowych nazwisk słowiańską końcówkę - icz (Azulewicz, Józefowicz, Ahmatowicz, Abrahamowicz itp.). To był jeden z powodów, dla których do kultury Tatarów zaczęły przenikać rozmaite elementy kultury miejscowej, doprowadzając stopniowo do likwidacji wielu zewnętrznych wyznaczników przynależności do kultury muzułmańskiej.

Pomimo tego, że określa się ich wspólną nazwą, w rzeczywistości pierwotnie stanowili konglomerat ludów rozmaitego pochodzenia, w związku z czym przynosili ze sobą odmienne języki i kultury, odrębne zwyczaje i obyczaje plemienne. Wywodzili się z terenów Złotej Wielkiej Ordy, Kaukazu, Azerbejdżanu i Anatolii. W wyniku akulturacji, a później także asymilacji, już ok. XVII/XVIII w. stracili znajomość swych języków rodzimych (głównie tureckich z rodziny kipczackiej) i zaczęli posługiwać się językiem polskim, a właściwie dialektem polsko-białoruskim z elementami leksyki tureckiej. Do dnia dzisiejszego zachowali pewne fizyczne cechy odrębności etnicznej.

Tatarzy polsko-litewscy, pomimo swej szczególnej świadomości narodowej, nigdy nie dążyli do oderwania się od państwa polskiego i brali aktywny udział we wszystkich najważniejszych wydarzeniach historycznych naszego kraju.

Głównym zajęciem Tatarów polskich była przez wieki służba wojskowa. Po raz pierwszy spotykamy ich na polach Grunwaldu w 1410 r. Wielki Mistrz krzyżacki w tymże roku jeszcze przed bitwą skarżył się w liście do panów chrześcijańskich, że Jagiełło „wzmacnia się poganami, Rusinami i Tatarami i innymi niewiernymi [...] zamierzając kraj mojego Zakonu najechać”. Tatarzy brali udział także w konfederacji barskiej, w insurekcji Kościuszkowskiej wyróżnili się płk Mustafa Achmatowicz i płk Jakub Azulewicz, uczestniczyli aktywnie w powstaniach listopadowym i styczniowym. W 1919 r. powstał w polskim wojsku Pułk Ułanów Tatarskich, a później (1936) aktywny w II wojnie światowej 1 Szwadron 13 Pułku Ułanów Wileńskich. Istotną rolę odegrali także w działalności Wileńskiego Okręgu AK.

Religijność

Muzułmanie polscy to sunnici praktykujący szkołę prawną hanaficką (założoną przez Abu Hanifę w VIII w.). W XVI w. mieli odrębny urząd kadiego (sędziego) wszystkich Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego, jednakże później, aż do okresu międzywojennego, nie mieli własnej jurysdykcji i podlegali najpierw muftiemu tureckiemu, a następnie krymskiemu.

W religijności Tatarów zachowało się nieco elementów turecko-tatarskich tradycji przedmuzułmańskich oraz pewne elementy chrześcijańskie, przejęte od ludności słowiańskiej. To stanowi o jej specyfice.

Jednym z najważniejszych nakazów religijnych jest dla każdego muzułmanina modlitwa (od tur. namaz lub sala) , którą można odbywać w domu, w meczecie lub w dowolnym innym miejscu czystym rytualnie, w wyjątkowych przypadkach na cmentarzu. Wśród tatarskich wierzeń związanych z modlitwą rytualną zwraca uwagę przekonanie, że podczas jej odprawiania w domu zasłonięte muszą być wszystkie lustra, w których mogliby się odbijać ludzie, oraz wszelkie obrazy. Także spojrzenie w lustro po dokonaniu ablucji mogłoby doprowadzić do jego unieważnienia. Nakaz pięciokrotnej modlitwy w ciągu dnia nie był przez polskich muzułmanów zbyt skrupulatnie przestrzegany. Zachowują oni podczas modlitwy wszystkie zasady wspólne wyznawcom islamu, dotyczy to także modlitwy w meczecie.

Poza modlitwą rytualną polscy Tatarzy-muzułmanie znają także wiele innych modlitw. Najważniejsze to modlitwy pogrzebowe oraz modlitwy zwane duaja (od arab. Du’a , co oznacza modlitwę nieobowiązkową), wykorzystywane często w magii i znachorstwie.

Ważnym „filarem islamu” jest pielgrzymka do Mekki, hadżdż . Ten wymóg islamu, uzależniony od indywidualnych możliwości wiernego, najtrudniej było spełniać polskim muzułmanom, dlatego niewielu z nich miało zaszczyt mianować się hadżdżim, czyli pielgrzymem. Przez całe 600-letnie dzieje Tatarów na ziemiach polsko-litewskich niewielu wyznawcom islamu udało się dotrzeć do świętych miast Arabii Środkowej. Ostatni pielgrzym z Polski pojawił się tam przed II wojną światową w 1936 r., później ruch pielgrzymkowy został całkowicie przerwany z powodów politycznych. Dopiero w 1990 r. ponownie dwóch polskich muzułmanów odwiedziło Al-Kabę i grób Proroka Mahometa.

Z tych powodów muzułmanie-Tatarzy chętnie odbywali pielgrzymki do własnych miejsc świętych. Pielgrzymki takie nazywane są zijaretami (od arab. z ijara, odwiedziny). Najważniejszym ośrodkiem tatarskiego pielgrzymowania są Łowczyce niedaleko Nowogródka. Na tamtejszym cmentarzu, miziarze (od arab. mazar ) znajduje się grób świętego Kontusia (Konteja), zwanego także Ewliją Kontusiem, któremu muzułmanie przypisują cudowną moc uzdrawiania. W okresie międzywojennym do Łowczyc przyjeżdżali Tatarzy z odległych miejscowości, pojawiali się tam również chrześcijanie i żydzi.

Pomimo geograficznego oderwania od ziem rdzennie muzułmańskich polscy wyznawcy islamu nie stracili kontaktu ze swymi współwyznawcami. Ponieważ niejednokrotnie potrafili posługiwać się wieloma językami orientalnymi (turecki, arabski, perski), pracowali jako dyplomaci polscy na Wschodzie oraz tłumacze. Jednemu z polskich muzułmanów, Janowi Murzie Tarak Buczackiemu przypisuje się tradycyjnie pierwszy drukowany przekład Koranu na język polski (Warszawa 1858; w wyniku ostatnich badań autorstwo tłumaczenia podano w wątpliwość).

W okresie międzywojennym niektórzy Tatarzy studiowali na słynnym muzułmańskim uniwersytecie Al-Azhar w Kairze, zdobywając tam głęboką wiedzę teologiczną. Jednym z nich był zamordowany później przez NKWD imam warszawskiej gminy muzułmańskiej Ali Woronowicz.

Jednakże aż do okresu międzywojennego, który można uznać za renesans polskiego islamu i polskiej tatarszczyzny, Tatarzy nie mieli własnej organizacji religijnej. W tym czasie istniało w Rzeczypospolitej 19 gmin wyznaniowych z ok. 6000 wiernych. Pierwszą muzułmańską, polską organizacją religijną był Związek Muzułmański Miasta Stołecznego Warszawy powstały w 1923 r. W 1925 r. odbył się w Wilnie Wszechpolski Zjazd Muzułmański, na którym ogłoszono autokefalię polskiego islamu, powołano Muzułmański Związek Religijny w Rzeczypospolitej Polskiej i odrębny muftiat dla polskich muzułmanów z siedzibą w Wilnie; muftim został Jakub Szynkiewicz, Tatar, muzułmanin i orientalista. W Polsce istniało wtedy 17 meczetów, planowano także, niezrealizowaną po dziś dzień, budowę meczetu w Warszawie.

 

Marek M. Dziekan
[Arabista, profesor na Uniwersytecie Warszawskim, autor wielu opracowań na temat islamu]

Muzułmanie w Polsce - pełny tekst

Jak uzyskać pełny dostęp do zasobów serwisu jednota.pl