Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

NR 8-9 / 1991

Słowo Karaimi (od hebrajskiego i arabskiego kara = "czytać", "recytować" Pismo Św.) oznacza zarówno wyznawców religii, jak i narodowość. Podstawę ich wiary stanowi Stary Testament, zwłaszcza Dekalog, przy czym zasadą i obowiązkiem każdego Karaima jest indywidualna, niezależna od żadnych autorytetów interpretacja tych tekstów. Nie może być jednak ona sprzeczna z Biblią, w myśl nakazu: Niczego nie dodacie do tego, co ja wam nakazuję, i niczego z tego nie ujmiecie, przestrzegając przykazań Pana, waszego Boga, które ja wam nakazuję (V Mojż.4:2). Jezus i Muhammad (Mahomet) są uznawani za proroków. Jezus wszak sam powiedział: Nie mniemajcie, że przyszedłem rozwiązać zakon albo proroków; nie przyszedłem rozwiązać, lecz wypełnić (Mat. 5:17). Początki doktryny religijnej Karaimów (zbieżne z zasadami wyznawanymi przez esseńczyków) kształtowały się w okresie przed- i wczesnochrześcijańskim na terenach Bliskiego Wschodu (Mezopotamia). Ostateczna ich krystalizacja oraz nadanie form organizacyjno-prawnych karaimizmowi nastąpiło w VIII w. po Chr. na terenie obecnego Iraku, za panowania kalifa abbasydzkiego, Abu Dżafar al-Mansura. Głównym prawodawcą i organizatorem był Anan syn Dawida z Basry, wokół którego skupili się zwolennicy tendencji antytalmudycznych, odrzucający Talmud jako interpretację zbędną i często sprzeczną z Pismami Starego Testamentu. Był to pogląd zbliżony do stwierdzeń ewangelistów: Przykazania Boże zaniedbujecie, a ludzkiej nauki się trzymacie (Mk 7:8) i ...tak to unieważniliście Słowo Boże przez naukę swoją (Mat. 15:6).

Poza Dekalogiem zasady religijne Karaimów zawarte są w 10 artykułach wiary: 1) Wszechmocny Bóg Stwórca (Tenri Jaratuwczu) istnieje odwiecznie. 2) Jedność i potęga Boża nie mogą być przyrównane do żadnej istoty i są niepojęte dla rozumu ludzkiego. 3) Wszystko, co istnieje, od aniołów począwszy a na najniższych istotach skończywszy, zostało stworzone przez Boga. 4) Opatrzność Boża czuwa nad każdą istotą. 5) Bóg natchnął duchem proroczym Mojżesza i przez niego zesłał Prawo. 6) Pięcioksięgu i zawartych w nim Dziesięciorga Przykazań danych na górze Synaj nie można ani zmienić, ani uzupełnić. 7) Prorocy zawsze byli natchnieni duchem Bożym. 8) Bóg wyznaczył każdemu człowiekowi nagrodę i karę podług zasług i przewinień jego. 9) Wskrzeszenie umarłych nastąpi w dniu Sądu Ostatecznego. 10) Bóg wybawi świat przez zesłanie Mesjasza z rodu Dawidowego.

Pierwotnych wyznawców karaimizmu charakteryzowała daleko posunięta prostota i ascetyzm. Na ich obrzędowość i prawodawstwo znaczny wpływ wywarł islam. W wiekach średnich powstało obszerne piśmiennictwo autorów karaimskich w języku arabskim (choć również i w hebrajskim). Do kręgu tej literatury należą dzieła z zakresu teologii, prawodawstwa i filozofii. Wpływ islamu znalazł również odzwierciedlenie w karaimskiej terminologii religijnej wywodzącej się z klasycznego języka arabskiego.

W wiekach IX i X, dzięki działalności karaimskich misjonarzy, ten ruch religijny objął Syrię, Palestynę, Egipt, północną Afrykę, Bizancjum, Persję i państwo chazarskie. Imperium chazarskie, choć krótkotrwałe, obejmowało tereny całej dzisiejszej południowej Rosji. Karaimizm przyjęła część ludności pochodzenia tureckiego osiadła na Półwyspie Krymskim i stepach południoworuskich, na czele z władcą (kaganem) chazarskim o imieniu Bułan. Współcześni Karaimi polscy, litewscy i krymscy wywodzą się z części ludności państwa chazarskiego oraz - po jego upadku w II połowie X wieku - z przybyłych później na te ziemie szczepów kipczacko-połowieckich pochodzenia tureckiego.

Z Krymu pewna liczba ludności karaimskiej przywędrowała na ziemie księstwa halicko-wołyńskiego (XIII - XIV w.), tworząc skupiska w Haliczu, Lwowie i Łucku. Na Litwę Karaimi zostali sprowadzeni z okolic Sołchatu na Krymie pod koniec XIV w. przez wielkiego księcia litewskiego Witolda i utworzyli tu osady (dzymaty) w Trokach, Poniewieżu, Birżach, Poswolu oraz w innych miejscowościach. W Trokach, pełniąc ochronę zamku wielkoksiążęcego, zajmowali część miasta położoną najbliżej tego zamku.

Litewscy Karaimi rządzili się na zasadzie prawa magdeburskiego, które otrzymali na mocy przywileju Kazimierza Jagiellończyka w 1441 r. Do czasów rozbiorów wspólnocie karaimskiej na Litwie i w Polsce przewodził obierany przez nią wójt, który podlegał jurysdykcji wielkiego księcia litewskiego i sądom królewskim.

Karaimi polscy i litewscy otrzymywali w XV i XVI wiekach liczne przywileje od wielkich książąt litewskich i królów polskich, w tym grunty i pola uprawne, które aż do czasów współczesnych nosiły nazwę "pól królewskich". Za panowania Jana III Sobieskiego w dobrach królewskich, w miejscowości Kukizow k. Lwowa, powstało kolejne skupisko karaimskie.

W 1837 r. na Krymie, a w 1857 r. w Trokach dekretem carskim ustanowiono Karaimski Zarząd Duchowny oraz urząd hachana, który odtąd był duchowym i świeckim zwierzchnikiem całej społeczności karaimskiej. Przed I wojną światową godność tę piastował Romuald Kobecki, ostatni wykładowca literatury polskiej w liceum w Nowogródku (do chwili zamknięcia tej szkoły przez władze carskie). Trzeba tu dodać, że wszyscy duchowni karaimscy są obieralni i pełnią rolę przewodzących w zbiorowych modlitwach, odprawianych w kienesach (z arab. kanisa - kościół). Na liturgię składają się Psalmy i fragmenty innych ksiąg biblijnych, a także osnute na ich kanwie hymny i pieśni religijne różnych autorów.

Język karaimski, którym Karaimi polscy, litewscy i krymscy posługują się w życiu codziennym oraz częściowo w liturgii, należy do języków grupy tureckiej. Pierwszych przekładów Biblii Starego Testamentu z języka hebrajskiego dokonano prawdopodobnie już w XI stuleciu. Zachowane do naszych czasów tłumaczenia w odpisach rękopiśmiennych pochodzą przeważnie już z XVIII i XIX w. Przekład Biblii drukiem ukazał się dopiero w 1841 r. w Eupatorii na Krymie.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległego bytu państwowego w 1918 r. większość skupisk karaimskich z terenów dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów znalazła się w granicach państwa polskiego. W 1927 r. ogłoszona została w Polsce autokefalia (niezależność) wyznania karaimskiego. W 1928 r. urząd hachana z siedzibą w Trokach został objęty przez uczonego orientalistę, prof. Hadzi Seraja Szapszała (1873-1961). Jako ciekawostkę podajmy, że prof. Szapszał był w pierwszych latach naszego wieku wychowawcą następcy tronu perskiego.

Przed II wojną światową sytuację prawną Karaimów w Polsce regulowała ustawa sejmowa o stosunku państwa do Karaimskiego Związku Religijnego, uchwalona w 1936 r. W okresie międzywojennym ukazywało się czasopismo w języku karaimskim "Karaj Awazy" ("Głos Karaima"), a ponadto - wydawane po polsku, ale z licznymi wstawkami w języku karaimskim - czasopismo "Myśl Karaimska".

Po 1945 r. repatriacja Karaimów (tak zresztą, jak i Tatarów) z dawnych polskich Kresów, a teraz już terenów ZSRR, oficjalnie nie obejmowała: automatycznie nadano im obywatelstwo radzieckie. Mimo to, kilkadziesiąt rodzin zdołało się przedostać do Polski. Pewną furtkę stanowiła możliwość ochotniczego zgłaszania się mężczyzn do Wojska Polskiego (armii gen. Berlinga). Łatwiej było wydostać się z Wołynia i Małopolski Wschodniej, natomiast bardzo rygorystycznie stawiały sprawę władze Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W związku z tym większość Karaimów, zwłaszcza kobiety i dzieci, pozostała za wschodnią granicą. Pozostały tam też wszystkie świątynie. Jedynym pomnikiem poświadczającym historyczną obecność polskich Karaimów jest ich stary cmentarz w Warszawie.

Obecnie niewielkie skupiska Karaimów w Polsce znajdują się w Warszawie i okolicy, na Wybrzeżu i Dolnym Śląsku. Na mocy zatwierdzonego w 1974 r. Wewnętrznego statutu, opartego na przedwojennej ustawie z 1936 r., władzę zwierzchnią sprawuje zarząd Karaimskiego Związku Religijnego w RP, na czele z przewodniczącym. Liczniejsze, doroczne zgromadzenia członków społeczności karaimskiej odbywają się na warszawskim cmentarzu z okazji postu i modlitw w intencji ofiar dżumy, która w 1710 r. zdziesiątkowała społeczność karaimską na Litwie. Co kilka lat zwoływane są zjazdy polskich Karaimów. Uczestniczą w nich również przybysze z zagranicy, głównie z Litwy.

W 1989 r. Karaimi zamieszkali na Litwie zorganizowali spotkanie, w którym wzięli udział przedstawiciele Karaimów polskich, krymskich (jest to największa w tej chwili społeczność karaimska) i, oczywiście, litewskich. Celem tego spotkania było wzajemne poznanie się, odnowienie więzi rodzinnych i osobistych przyjaźni oraz uświadomienie wielu współrodakom, że znów zaistniała możliwość artykułowania swojej narodowo-wyznaniowej tożsamości. Wszystkie te cele spotkanie spełniło. Omówiono na nim aktualną sytuację społeczności karaimskich, w części naukowej wygłoszono kilka referatów na temat języka i obyczajowości, a w części artystycznej zaprezentowano sztukę sceniczną w języku karaimskim, deklamowano wiersze i śpiewano narodowe pieśni. Owocem tego spotkania było powstanie Stowarzyszenia Kulturalnego na Krymie i w Moskwie oraz zorganizowanie kursów językowych w Trokach i Wilnie.

Religia karaimska nie jest religią misyjną, więc stan liczebny jej wyznawców w Polsce stale się zmniejsza. Obecnie w naszym kraju żyje ok. 200 Karaimów. Zachowane do czasów współczesnych tradycje religijne i narodowe, mimo małej liczby wyznawców i ich rozproszenia po całym kraju, są wciąż podtrzymywane. O tym, w jakiej mierze będą dalej kontynuowane, zadecyduje stosunek współczesnej, republikańskiej Polski do Karaimów. Czy będzie równie przychylny, jak Polski królewskiej?