Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

10/1990

W judaizmie Dzień Pojednania, pokuty i postu, w Polsce znany także jako Sądny Dzień, obchodzony jest dziesiątego dnia miesiąca Tiszri (wrzesień-październik). Rabini nazywali go Wielkim Dniem lub po prostu Dniem. Według tradycji talmudycznej tego właśnie dnia Mojżesz zszedł z góry Synaj z drugimi tablicami Prawa i oznajmił Izraelitom, że Bóg przebaczył im grzech, jaki popełnili oddając cześć złotemu cielcowi. Istotę Sądnego Dnia obrazuje następujący fragment biblijny: „W tym bowiem dniu zostanie dokonane przebłaganie za was, aby was oczyścić. Od wszystkich waszych grzechów zostaniecie oczyszczeni przed Panem” (Kpł. 16:30).

U koczowniczych plemion semickich Jom Kippur był pierwotnie (II tys. przed Chr.) świętem oczyszczenia, obchodzonym jesienią w czasie pierwszej pełni księżyca, kiedy moc demonów, jak wierzono, była największa. Starożytni Semici sądzili, że pustynne okolice Sodomy i Gomory były siedzibą złych duchów sprowadzających na ludzi różne choroby i nieszczęścia. Głównym reprezentantem nieczystych sił miał być Azazel, demon choroby i wszelkiego zła, przybierający postać kosmatego kozła. Z nim właśnie związana była uroczystość rytualnego oczyszczenia, obchodzona raz w roku. Podczas obrzędu cała społeczność „uwalniała się” od chorób i grzechów przerzucając je symbolicznie na specjalnie do tego celu wybranego kozła ofiarnego, którego następnie wyganiano na pustynię, do demona.

Kiedy plemiona hebrajskie przybyły na teren Kanaanu (ok. XIV w. przed Chr.), przeszły z koczowniczego na osiadły tryb życia i przejęły od miejscowej ludności szereg praktyk religijnych związanych z kultem kananejskim. Zachowany tekst liturgiczny1 zawiera dane o obrzędzie odprawianym z udziałem króla Ugarit „w dziesiątym dniu”. Tego dnia mieszkańcy Ugarit składali (za pośrednictwem króla lub kapłana) swój los w ręce bogów i po odprawieniu określonego obrzędu, polegającego na złożeniu ofiar całopalnych oraz ofiar pojednania2, otrzymywali swoje życie ponownie jako znak łaski bogów. Opisany w tekście rytuał stanowił przypuszczalnie odpowiednik hebrajskiego Dnia Pojednania.

Z braku źródeł nie można ustalić, czy Jom Kippur obchodzono w czasach Pierwszej Świątyni (X-VI w. przed Chr.). Brak wcześniejszej informacji o obchodach tego dnia jest spowodowany faktem, że pod koniec VII w. przed Chr., w wyniku tzw. deuteronomistycznej redakcji źródeł, usunięto z dawnych przekazów wszystko, co było sprzeczne z monoteistycznym kultem Jahwe. Po raz pierwszy wspomina o Jom Kippur Księga Kapłańska (16:29 i 23:27). Możliwe, że przed niewolą babilońską odprawiano pewne formy rytuału Dnia Pojednania, ponieważ Kodeks Kapłański wymienia obrzędy i praktyki nie zaświadczone wcześniej, choć prawdopodobnie wykonywane przed zburzeniem Pierwszej Świątyni. Symbolika Jom Kippur uległa wzbogaceniu w okresie niewoli babilońskiej. Wpłynęła na to w znacznym stopniu działalność proroków (Ezechiel, Deutero-Izajasz) interpretujących klęskę militarną Żydów jako karę za grzechy, nałożoną na lud przez Boga. Prorocy stworzyli nową koncepcję Jahwe, Boga, którego przychylność można zdobyć uczestnictwem w rytuałach ofiarnych, popartych odpowiednią postawą moralną. Głosząc konieczność zawarcia nowego przymierza z Jahwe, podkreślali oni decydujące znaczenie pokuty i postu. W ten sposób Jom Kippur, będąc pierwotnie świętem oczyszczenia, stał się w judaizmie również dniem pokuty i postu, a od momentu odbudowania Świątyni – jednym z wielkich świąt roku.

W okresie Drugiej Świątyni (VI w. przed Chr.) Jom Kippur był dorocznym świętem z dokładnie opracowanym jeszcze podczas niewoli systemem ofiarnym. Tego dnia arcykapłan trzykrotnie wyznawał grzechy za siebie, za kapłanów i lud. Miał on prawo tylko jeden raz w roku, właśnie w tym dniu, wejść do najświętszego miejsca w Świątyni i po okadzeniu skropić je krwią byczka ofiarowanego za kapłanów. Następnie przyprowadzano dwa kozły i przez losowanie wybierano jednego na ofiarę dla Jahwe, drugiego – na ofiarę dla Azazela. Na drugiego kozła „składano” grzechy Izraela i wypędzano go na pustynię. Krwią kozła ofiarnego dla Jahwe dokonywano obrazowo oczyszczenia Świątyni, śmierć kozła przeznaczonego dla Azazela symbolizowała natomiast odpuszczenie grzechów. Były to jakby dwie fazy rytuału Jom Kippur. W pierwszej części obrzędu arcykapłan okadzał najświętsze miejsce w Świątyni, następnie skrapiał je czterokrotnie, na przemian krwią byczka, ofiarowanego za grzechy jego i całego kapłaństwa, oraz kozła dla Jahwe -ofiarowanego za winy ludu. Potem mieszał krew obydwu zwierząt i kropił nią cztery rogi ołtarza kadzielnego w miejscu świętym, czyli w Przybytku, oraz powierzchnię ołtarza całopalenia na dziedzińcu Świątyni. W drugiej fazie ceremoniału wyznawał grzechy ludu izraelskiego, kładąc ręce na głowie kozła dla Azazela. Tak obciążone winami całej społeczności zwierzę wyganiano na pustynię. Po akcie wyznania grzechów arcykapłan odczytywał fragmenty Pisma i odmawiał modlitwy. W tym czasie kapłani palili mięso zabitego byczka i kozła dla Jahwe. Po otrzymaniu sygnałów informujących o śmierci drugiego kozła składano jeszcze dodatkowo ofiarę całopalną z dwóch baranków – za stan kapłański i za lud.

Charakterystyczną cechą Jom Kippur był jego charakter pokutny. Arcykapłan tylko tego dnia, w części rytuału, wkładał białe szaty na znak skruchy oraz dwukrotnie wyznawał grzechy za siebie i swój dom, za kapłanów i lud. Ponadto przestrzegał postu przez całą dobę.

Zburzenie w 70 r. po Chr. Drugiej Świątyni spowodowało zmianę rytuału Jom Kippur, pozostał on jednak nadal dniem pokuty, postu i umartwień. Rabini wyjaśniali w swoich komentarzach do Talmudu, że jest to święto sprowadzające zbawienie na świat. W kulcie synagogalnym główną cechą Jom Kippur stało się „pięć umartwień”. Polegają one na powstrzymywaniu się przez całą dobę od pokarmu, napoju, pożycia płciowego, namaszczania oliwą oraz noszenia skórzanego obuwia. Ofiary zastąpiono modlitwami. Wyznanie grzechów i modlitwa o przebaczenie stały się zasadniczą treścią nabożeństwa synagogalnego w Dniu Pojednania. Wyznanie grzechów arcykapłana za siebie i za lud przeszło do części liturgii wywodzącej się z okresu rytuału świątynnego. W Świątyni udział ludzi w modlitwach odmawianych przez arcykapłana ograniczał się tylko do wyrażenia pochwały Boga w pewnym momencie obrzędu; w synagodze Jom Kippur przekształcił się w długi akt skruchy, indywidualny dla każdego uczestnika nabożeństwa. Wszystkie modlitwy ujęto w liczbie mnogiej, ponieważ wyznania grzechów i winy odnoszą się do całej społeczności żydowskiej.

Głównym obowiązkiem w Jom Kippur jest odprawienie pokuty. Polskie słowo „pokuta” nie oddaje w pełni znaczenia hebrajskiego terminu teszuwa, który nie oznacza kary, ale raczej odwrócenie się od zła i powrót do Boga. W celu uzyskania Bożej łaski odmawia się modlitwy pokutne selihot, zawierające błagania o wybaczenie grzechów i prośby o zbawienie. Żydzi zaczynają odmawiać selihot jeszcze przed Nowym Rokiem (Rosz Haszana), przypadającym pierwszego dnia miesiąca Tiszri, codziennie aż do nadejścia Jom Kippur. Przestrzeganie tego przepisu religijnego jest bardzo ważne dla wyznawców judaizmu, ponieważ według tradycji rabinicznej Jom Kippur jest ostatnim z dziesięciu dni pokuty zwanych Strasznymi Dniami (jamim noraim). W Nowym Roku odbywa się sąd nad światem, natomiast Dzień Pojednania jest przypieczętowaniem Boskiego wyroku. Legenda talmudyczna mówi o trzech tablicach z wyrytymi kolejno imionami: pobożnych, grzeszników i tych, których przewinienia nie są zbyt ciężkie. W Nowym Roku Bóg skazuje wymienionych na dwóch pierwszych tablicach na śmierć lub daruje im życie. Ludziom zapisanym na trzeciej daje dziesięć dni na odprawienie pokuty. Wyrok na ich korzyść lub niekorzyść ma zapaść dopiero dziesiątego dnia, tzn. w Jom Kippur, stąd też wywodzi się używana w Polsce nazwa: Sądny Dzień.

Rano, w przeddzień Jom Kippur, Żydzi idą na cmentarz, aby modlić się za zmarłych i prosić ich o orędownictwo. Po południu wszyscy zbierają się w synagodze na popołudniowym nabożeństwie, zwanym mincha. Po powrocie do domu jedzą ostatni posiłek przed postem Jom Kippur. Przed ponownym wyjściem do synagogi każda rodzina zapala w domu dwie świece, jedną za zmarłych, drugą za żyjących. Tę drugą zabiera się ze sobą do synagogi. Dawniej, gdy używano świec woskowych, knot do świecy za żyjących skręcano z tylu nitek, z ilu osób składała się rodzina w domu. Po dzień dzisiejszy wierzy się, że jeśli owa świeca zgaśnie nie wypaliwszy się do końca, ktoś z bliskich umrze w tym roku. W momencie zapalania świecy za zmarłych wymienia się z płaczem wszystkich zmarłych członków rodziny, wspominając ich dobre uczynki. Po zapaleniu świec rodzice udzielają swoim dzieciom błogosławieństwa, a następnie wszyscy idą do synagogi na wieczorne nabożeństwo (arawit). Najważniejszym momentem tego nabożeństwa jest odśpiewanie modlitwy zwanej kol nidre (Wszystkie śluby). Jest to rodzaj wyznania uwalniającego od wszelkich zobowiązań złożonych pochopnie lub pod przymusem, których niezrealizowanie mogłoby pogorszyć stosunki człowieka z Bogiem.

Tekst kol nidre powstał prawdopodobnie w VII w. w Hiszpanii, w czasie prześladowań Żydów przez Wizygotów zmuszających ich do zmiany wiary. Wraz z nadejściem Sądnego Dnia członkowie gminy żydowskiej zbierali się potajemnie na modlitwy, najstarszy ze zgromadzenia wygłaszał wówczas formułę unieważniającą wszystkie przysięgi składane pod przymusem. Po zakończeniu wieczornego nabożeństwa wszyscy wracają do domów, gdzie spędzają całą noc na modlitwach, przestrzegając skrupulatnie postu. Rano ponownie idą do synagogi na poranne nabożeństwo (szacharit). O tej porze czyta się modlitwę znaną już w czasie Drugiej Świątyni – Szema Israel (Słuchaj, Izraelu). Jest to wyznanie wiary, które wyznawcy judaizmu zobowiązani są wygłaszać rano i wieczorem. Podczas porannego nabożeństwa czyta się również fragmenty Pięcioksięgu mówiące o ofiarach składanych w Jom Kippur w czasach przed zburzeniem Drugiej Świątyni. Najważniejszym elementem dodatkowego nabożeństwa (musat) jest czytanie opisu przypominającego służbę arcykapłana w Jom Kippur w okresie Drugiej Świątyni. Autorem tego poetyckiego opisu jest rabbi Meszulam ben Kalonymos, zwany Wielkim, żyjący w Niemczech w końcu X wieku.

Zakończeniem nabożeństwa Dnia Pojednania jest modlitwa neila (zamknięcie). W kulcie świątynnym odmawiano ją na krótko przed zamknięciem bram Świątyni. Żydzi wierzą, że moment, w którym rozpoczyna się odmawianie neili jest ostatnią szansą, aby odprawić pokutę i prosić Boga o szczęśliwy rok. Długi dźwięk szofaru, czyli rogu, ogłasza koniec nabożeństwa. Zebrani modlą się o pomyślny rok z nadzieją, że podczas następnego Jom Kippur spotkają się w Jerozolimie. Po wyjściu z synagogi mężczyźni zatrzymują się na chwilę, aby pobłogosławić księżyc (kidusz lewana), potem składając sobie nawzajem życzenia udają się do domów. Następnego dnia rano wszyscy wstają wcześnie i idą do synagogi na poranne nabożeństwo. Wierzą, że gdyby pozwolili sobie na dłuższy odpoczynek po poście, szatan oczerniłby ich przed Bogiem, iż uzyskawszy przebaczenie poprzedniego dnia, lekceważą sobie teraz obowiązki wobec Stwórcy.

Jednym z podstawowych źródeł dotyczących Jom Kippur jest Stary Testament. Fragmenty Ks. Kpł. 16:29-31; 23:27-32 oraz Ks. Lb 29-7 traktują o zakazie wykonywania pracy w Dniu Pojednania, obowiązku poszczenia oraz o karach za przekroczenie tych religijnych przepisów. Rozdział 16:1-34 w Ks. Kpł. zawiera opis obrzędów dnia. Natomiast Ks. Lb 29:8-1 1 przedstawia system ofiarny Jom Kippur.

Drugim ważnym materiałem źródłowym jest powstały w I-III w. po Chr. traktat Miszny – Joma (Ten Dzień), omawiający służbę (awoda) arcykapłana w Jom Kippur w czasach Drugiej Świątyni oraz zawierający przepisy dotyczące postu.


1 Tekst CTCA, 36, opublikowany przez A. Herdner: Un nouvel exemplaire du rituel, RS 1929, nr 3, „Syria”, 33, 1956, s. 104-112.

1 Ofiary całopalne [hebr. ola/h], ofiary ze zwierząt spalane w całości; ofiary pojednania [hebr. selamim], spalane tylko w części, resztę ofiary przeznaczano dla uczestników obrzędu oraz dla kapłanów. Składanie selamim służyło przywróceniu więzi człowieka z Bogiem.