Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

10 / 1999

WŚRÓD KSIĄŻEK

„Odchodzili bez nadziei na powrót, pełni iluzorycznych wyobrażeń o życiu we wspólnocie wierzących ewangelików. Przez całe generacje żyli w morzu katolicyzmu, a tradycja czeskiej reformacji zachowała się między nimi już tylko w idealistycznej wersji (...)” – bracia czescy, męczennicy wiary, ludzie prości, surowi, pracowici.

Prawie w 200-lecie parafii ewangelicko-reformowanej w Zelowie (prawie, bo dopiero 20 czerwca 2003 r. będziemy obchodzić jubileusz zorganizowania się w zbór grupy braci czeskich osiadłych w świeżo zakupionym Zelowie) otrzymaliśmy książkę Wczoraj, dziś i... Życie, dzieje i teraźniejszość braci czeskich w Zelowie1. Jest to książka-wydarzenie, choć trudno określić, jaki gatunek literacki reprezentuje. O wiele łatwiej powiedzieć, czym nie jest. Otóż nie jest to monografia Zelowa i tamtejszego zboru ewangelicko-reformowanego, mimo że z obfitego materiału w niej zawartego można by taką monografię wykroić. Składałyby się na nią artykuły. Zbór ewangelicko-reformowany w Zelowie (1803-1939) autorstwa dr Wojciecha Kriegseisena, Zbór ewangelicko-reformowany w Zelowie na tle dziejów tej miejscowości (od 1939 r.) Leszka Olejnika, Tradycyjne budownictwo Zelowa Mariana Pokropka, Historia budowy, architektura i wyposażenie kościoła ewangelicko-reformowanego w Zelowie Jacka Kriegseisena, Cmentarz w Zelowie Krzysztofa Bilińskiego, Współczesność zboru na tle najnowszych dziejów miasta. Ethnos i domos w Zelowie Piotra Wróblewskiego, Działalność parafii ewangelicko-reformowanej w Zelowie J. Wiery Jelinek, Spis zasobu Archiwum parafii ewangelicko-reformowanej w Zelowie Franciszka Dąbrowskiego i Sebastiana Kawczyńskiego, Kolegium Kościelne parafii ew. ref. w Zelowie Janusza Matejki, Przedszkole edukacyjne w Domu Zborowym prof. dr hab. Edyty Gruszczyk-Kolczyńskiej, ks. Mirosława Jelinka i Marii Janczyk-Kukieły oraz Chór w Zelowie Anny Kimmer.

Tak ujęte wydawnictwo stanowiłoby pozycję dla miłośników – ważną dla członków parafii zelowskiej i ich rodzin, dla naszego Kościoła, którego ten zbór z jego czeskobraterską tradycją jest ważną częścią, dla historyków i etnografów zainteresowanych tym niezwykłym na tle polskiego krajobrazu i historii zjawiskiem akulturacji społeczności czeskiej. Jednak współautorzy-redaktorzy książki: Hana Pipkova oraz J. Wiera i ks. Mirosław Jelinkowie postawili sobie zadanie o wiele ambitniejsze: „Ta książka jest wyrazem naszej wspólnej radości i próbą podziękowania Tobie [Boże] za czasy minione, prześledzeniem tego, jak nas prowadziłeś, naszych ojców, sąsiadów, lud, który powołałeś do życia (...). Panie, wszystko to robimy z myślą o przyszłości, o tym, co było i jest, i ma być jeszcze, wszystko z myślą o Twoim błogosławieństwie” (s. 209).

Dzieje zelowian zostały rzucone na bardzo szerokie tło historyczne. W rozdziałach autorstwa czeskich i polskich historyków: Jednota Braci Czeskich (Miroslav Broź), Czescy emigranci w XVIII w. i ich potomkowie (dr Edita Śtefikova), Bracia czescy na tle historii europejskiej (Jolanta Dworzaczkowa), śledzimy dzieje myśli reformacyjnej, wzajemnego oddziaływania na siebie różnych prądów reformacji, ruchy religijno-społeczne, tworzenie się mapy wyznaniowo-politycznej Europy Środkowej. Tragiczne i skomplikowane losy kolejnych fal czeskich emigrantów, uciekających przed prześladowaniami religijnymi, etapy i zasięg osiedlania się uchodźców w nowych miejscach (m.in. Dolny Śląsk, okolice Zelowa i Kucowa w centralnej Polsce), będą dla większości czytelników – jak sądzę – fascynującą wyprawą w dziedziny mało znane, nauka historii w naszych szkołach sprawę Reformacji traktuje wszak marginesowo.

Wyprawa w przeszłość, choć objętościowo dominująca (i słusznie – ze względu na wagę problemu), nie prowadzi jednak do zaniedbania współczesności polskiego ewangelicyzmu reformowanego. Mamy więc prezentację pióra prof. dr hab. Jarosława Świderskiego, b. prezesa Konsystorza, Organizacji i ustroju Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP. Z kolei senior (biskup) Pavel Smetana przedstawia Czeskobraterski Kościół Ewangelicki (ĆCE), a piastujący od 1989 r. stanowisko sekretarza generalnego SAKR ks. dr Milan Opoćensky opisuje Światowy Alians Kościołów Reformowanych, odpowiadając na pytanie: Skąd jesteśmy, skąd przychodzimy, co robimy? Nie są to suche referaty, zbiory informacji bezosobowych, choć ważnych, lecz bardzo osobiste wypowiedzi.

Wprawdzie krew i łzy męczenników za wiarę dawno już wsiąkły w ziemię, a ich groby, rozrzucone od Holandii po Ukrainę, są dziś nie do odnalezienia, jednak kolejne pokolenia potomków wygnańców przechowują ich pamięć, swoim życiem starając się potwierdzić także we współczesnym świecie, że „przyszłość należy do tych, którzy mają Boże obietnice” (z artykułu J. Wiery i Mirosława Jelinków Zapytaj się dawnych czasów, które były przed tobą...). Ozelowianach – znanych i nieznanych, którymi mogą się szczycić „polscy” i „czescy” bracia czescy, pisze Jerzy Swoboda, a Kareł Matejka – O wygnańcach, którzy z Zelowa odeszli i wrócili do domu, do ziemi ojców. Ich los, nie tak dramatyczny jak pradziadów, był jednak gorzki. Tak to podsumował na praskim zjeździe byłych zelowian w październiku 1993 r. jego gość, prymas czeskiego Kościoła Rzymskokatolickiego, kardynał Miloslav Vlk: „Wszelkie przemocą wywołane wygnania, pozbawienie domu rodzinnego, pozbawienie czegoś, co jest mocno związane z korzeniami człowieka, z jego wiarą i z doświadczeniami tu obecnych, odbieramy dzisiaj jako wielki grzech – zwłaszcza, gdy były lub są dokonywane w imieniu Kościoła lub wiary (...). Chciałbym, aby obecne kontakty zbliżyły nas do jedności, do wzajemnego zrozumienia, przebaczenia i pojednania. [...] Niech Pan ukaże nam swoje oblicze i zmtfuje się nad nami, abyśmy razem wydawali świadectwo

O naszym Jezusie Chrystusie ukrzyżowanym i zmartwychwstałym”.

Książka Wczoraj, dziś i... w zamierzeniu autorów ma być właśnie formą takiego świadectwa i jest nim niewątpliwie. Warto tu wspomnieć o ilustracjach, które są ważnym elementem tego wydawnictwa. Zwłaszcza znakomite fotografie, uzupełnione rysunkami architektonicznymi, pokazujące nam np. nieistniejącą już praktycznie dawną, piękną zabudowę Zelowa. Za mankament uważam natomiast brak notek informacyjnych przy nazwiskach autorów tych wszystkich interesujących artykułów składających się na książkę. Niektórych we własnym środowisku znamy osobiście, jednak poza Zelowem lub środowiskiem historyków wielu autorów jest nieznanych.

Historia braci czeskich, która rozpoczęła się w roku 1457, gdy grupka mieszczan i studentów uniwersytetu opuściła Pragę i osiedliła się we wsi Kunevald we wschodnich Czechach, trwa nadal. Prezydent Vaclav Havel powiedział, odwiedzając Zelów w 1998 r.: „Wydaje mi się, że dzisiaj, kiedy Europa się jednoczy, kiedy niektórzy twierdzą, że może zabraknąć tożsamości poszczególnych narodów, wy jesteście przykładem, że tak nie będzie”.

Krystyna Lindenberg

1 Wczoraj, dziś i... Życie, dzieje i teraźniejszość braci czeskich w Zelowie. Redakcja: Jacek Kriegseisen. Zespół redakcyjny: Hana Pipkowa, J. Wiera Jelinek, Mirosław Jelinek. Parafia Ewangelicko-Reformowana w Zelowie, Zelów 1998, s. 212. Liczne barwne ilustracje