6 / 1996

Polska Rada Ekumeniczna, której 50. rocznicę powołania do życia obchodzimy w tym roku, nie jest pierwszą strukturą ekumeniczną działającą na terenie naszego kraju. Pierwszą organizacją międzywyznaniową był powstały w 1923 r. Oddział Krajowy Światowego Związku Krzewienia Przyjaźni między Narodami za pośrednictwem Kościołów. W pierwszych latach swego istnienia Oddział Krajowy był płaszczyzną spotkań sześciu Kościołów ewangelickich tradycji luterańskiej, reformowanej i ewangelicko-unijnej, miejscem rozstrzygnięć różnych spornych kwestii, a także podejmowanych wspólnie akcji. Po przystąpieniu doń w 1930 r. Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego nastąpiło historyczne spotkanie we wspólnej organizacji dwóch odmiennych tradycji chrześcijańskich – ewangelicyzmu i prawosławia. W polu zainteresowań Oddziału Krajowego nie znalazły się natomiast Kościoły tradycji starokatolickiej i wolnokościelnej. Wzmagające się od początku lat trzydziestych napięcia między ewangelikami narodowości polskiej i niemieckiej sprawiły, że Oddział Krajowy Światowego Związku w 1935 r. zaprzestał swojej działalności.

*

Pod koniec 1942 r. ukonstytuowała się Tymczasowa Rada Ekumeniczna. Był to rezultat organizowanych od mniej więcej dwóch lat konspiracyjnych zebrań ekumenicznych. Formację tę od samego początku budowano na szerszej bazie konfesyjnej. W warunkach okupacji było rzeczą oczywistą, że przedstawiciele poszczególnych wyznań należeli do niej personalnie, a nie jako oficjalni reprezentanci Kościołów. Opracowano ekumeniczne „Wyznanie Wiary Polskich Chrześcijan” (Konfesja polska), formułujące zasady dogmatyczne uznane za dobro wspólne. Na zebraniu odbywającym się w marcu 1944 r. w kaplicy metodystycznej w Warszawie dokument ten podpisali duchowni z Kościołów: Ewangelicko-Augsburskiego, Ewangelicko-Reformowanego, Metodystycznego, Kościoła Starokatolickiego Mariawitów i Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego.

*

Pierwsze publiczne wystąpienie Tymczasowej Rady Ekumenicznej po wojnie miało miejsce 14 października 1945 r. Poza reprezentantami pięciu wyżej wymienionych Kościołów, udział w jej pracach zadeklarowali baptyści i prawosławni. Pierwsze nabożeństwo ekumeniczne zorganizowano z udziałem reprezentantów już siedmiu różnych wyznań. Potem, na posiedzeniu plenarnym, potwierdzili oni uroczyście swą przynależność do Rady Ekumenicznej. Wszyscy członkowie zobowiązali się propagować we własnych środowiskach wyznaniowych ekumenicznego ducha braterstwa i współpracy w przekonaniu, że to co nas łączy, jest wyższego gatunku, aniżeli to, co nas dzieli¹.

Trzeba jednak dodać, że 2 października 1945 r., tj. 12 dni przed pierwszym publicznym wystąpieniem Tymczasowej Rady Ekumenicznej, reprezentanci pięciu Kościołów protestanckich: Ewangelicko-Augsburskiego, Ewangelicko-Reformowanego, Metodystycznego, Baptystów i Ewangelicznych Chrześcijan – utworzyli wspólne oficjalne przedstawicielstwo pod nazwą: Rada Kościołów Protestanckich w Rzeczypospolitej Polskiej. Organ ten, którego prezesem został ks. Konstanty Najder, superintendent generalny Kościoła Metodystycznego, wyznaczał sobie następujące cele:

1. Pogłębienie współpracy na niwie religijnej i społeczno-charytatywnej
2. Reprezentowanie polskiego protestantyzmu wobec kraju i zagranicy
3. Wspólna obrona przeciwko wszelkim zakusom na wolność sumienia i pełnego równouprawnienia religijnego w kraju
4. Kultywowanie duchowej łączności z protestanckimi Kościołami za granicą, a szczególnie z Ameryką Północną
5. pośredniczenie, uzyskanie i rozprowadzanie w kraju pomocy materialnej od zagranicznych protestanckich Kościołów².

Z zachowanych materiałów i dokumentów wynika jednoznacznie, że od października 1945 r. do połowy listopada 1946 r., tj. do momentu oficjalnego ukonstytuowania się Polskiej Rady Ekumenicznej³, w dziedzinie współpracy międzywyznaniowej dominowała zdecydowanie Rada Kościołów Protestanckich. Jej działalność – o czym świadczy księga protokołów – była dosyć jednostronna: dotyczyła rozprowadzania pomocy materialnej otrzymywanej od zagranicznych Kościołów protestanckich. Poczynając od drugiej połowy listopada 1946 r. agendy Rady Kościołów Protestanckich przeszły do utworzonego przy Polskiej Radzie Ekumenicznej Komitetu Odbudowy Kościelnej, ona sama natomiast zaprzestała działalności.

Oficjalne ukonstytuowanie się Polskiej Rady Ekumenicznej nastąpiło w Warszawie 15 listopada 1946 r. z udziałem 46 delegatów reprezentujących 12 wyznań: Kościół Ewangelicko-Augsburski, Kościół Ewangelicko-Reformowany, Kościół Metodystyczny, Polski Kościół Chrześcijan Baptystów, Kościół Ewangelicznych Chrześcijan, Związek Kościołów Chrystusowych, Kościół Wiary Ewangelicznej, Unię Zborów Adwentystów Dnia Siódmego, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Polski Narodowy Kościół Katolicki, Kościół Starokatolicki Mariawitów i Kościół Starokatolicki⁴.

Podjęto wówczas dwie ważne decyzje: przyjęto tymczasowy statut i wybrano władze. Prezesem PRE został ks. Zygmunt Michelis (1890-1977), duchowny Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego⁵. Do roku 1950 Rada rozwijała bardzo ożywioną działalność, organizując tygodnie modlitwy o jedność chrześcijan, nabożeństwa ewangelizacyjne i ekumeniczne tygodnie biblijne (1947, 1948), podczas których zrodziła się m.in. idea rozpowszechnienia w Polsce miliona egzemplarzy Biblii. Ponadto zostały zwołane trzy ekumeniczne konferencje teologiczne (1947, 1949, 1950) na temat katolickiego i protestanckiego stanowiska wobec sakramentu Chrztu i Eucharystii. Dyskutowano także nad istotą i zadaniem Kościoła w świetle Biblii i Tradycji.

Działalności nie ograniczano bynajmniej tylko do Warszawy. Okręgowe rady ekumeniczne powstały w Łodzi, Bytomiu, Gdańsku, Lublinie i Krakowie. Doskonale rozwijała się także praca wśród młodzieży. W czerwcu 1947 r. odbyła się Ogólnopolska Konferencja Chrześcijańskiej Młodzieży Ekumenicznej, a w lutym 1948 r. powołano Młodzieżową Radę Ekumeniczną, w której zasiedli przedstawiciele dziewięciu wyznań.

Nie zapomniano też o wydawnictwach. W latach 1947-1950 ukazywał się żywo redagowany, „Kościół Powszechny. Organ Polskiej Rady Ekumenicznej”. Dla wspólnego użytku Kościołów członkowskich wydano „Śpiewnik Kościoła Powszechnego”⁶.

Ogromnie odważnym przedsięwzięciem, podjętym z inicjatywy ks. Z. Michelisa, były nabożeństwa komunijne. Po raz pierwszy takie nabożeństwo odbyło się w Wielki Czwartek, w kwietniu 1950 r. w kościele ewangelicko-reformowanym na Lesznie w Warszawie. Prowadzili je ks. Zygmunt Michelis i ks. Edward Narbuttowicz, duchowny Kościoła Narodowego. Po raz drugi takie nabożeństwo odprawiono w tej samej świątyni w styczniu 1951 r. z okazji Powszechnego Tygodnia Modlitwy o Jedność Chrześcijan. Przy ołtarzu stanęło wówczas 12 księży różnych wyznań. Za każdym razem do Stołu Pańskiego przystąpiło ok. 200 osób. Trudno ustalić, z jakich wyznań wywodzili się świeccy uczestnicy wspólnoty eucharystycznej. Wiadomo natomiast, że czynny udział w nabożeństwie komunijnym wzięli duchowni sześciu Kościołów: Ewangelicko-Augsburskiego, Ewangelicko-Reformowanego, Metodystycznego, Baptystycznego, Narodowego i Starokatolickiego Mariawitów.

Praktykowanie interkomunii napotkało jednak w niektórych Kościołach na pewne opory. Zwierzchnik Starokatolickiego Kościoła Mariawitów, bp Roman Próchniewski, zgodnie z wielowiekową tradycją katolicką uważał, że tylko ta Eucharystia jest ważna, którą konsekruje biskup lub upoważniony przez niego kapłan. Natomiast reprezentant Polskiego Kościoła Chrześcijan Baptystów, ks. Aleksander Kircun, oświadczył, że sam uczestniczył we wspólnej Komunii św., ale wobec protestu wiernych postanowiliśmy nie brać nadal w niej udziału⁷.

Zaostrzająca się pod koniec lat czterdziestych konfrontacja pomiędzy Wschodem a Zachodem, znana pod nazwą „zimnej wojny” i odczuwalna we wszystkich dziedzinach życia nie pozostała bez wpływu na działalność Polskiej Rady Ekumenicznej. Poczynając od 1950 r. przerwane zostały nie tylko personalne, ale nawet listowne kontakty ze Światową Radą Kościołów w Genewie. Z powodu braku darów zagranicznych oraz funduszów na administrację PRE zmuszona była zwolnić cały personel administracyjny i zawiesiła wydawanie „Kościoła Powszechnego”.

W atmosferze histerycznego doszukiwania się wszędzie przez władze komunistyczne szpiegów amerykańskich doszło do aresztowania wielu duchownych z protestanckich Kościołów wolnych i Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego (zwierzchnik tego ostatniego, bp Józef Padewski, zmarł w areszcie w maju 1951 r.).

W tych trudnych dla ekumenizmu polskiego warunkach 30 marca 1951 r. obradowało w Warszawie doroczne plenarne posiedzenie PRE. Punkt 3 obrad przewidywał likwidację Rady i zerwanie łączności z centralą w Genewie. W toku burzliwej dyskusji padło jednak wiele głosów w obronie Rady. Ks. Julian Pękala z Kościoła Narodowego, wymieniwszy jej dotychczasowe osiągnięcia, stwierdził w konkluzji: Dlatego moje serce pragnie, ażeby Rada Ekumeniczna nie rozwiązywała się, lecz żyła nadal dla wspólnego dobra. W podobnym duchu wypowiedział się ks. Aleksander Kircun: Trzeba, żeby trwała tak długo, póki to będzie możliwe. Mam dla niej wiele wdzięczności i pragnę, żeby praca jej rozwijała się dalej. Ks. Edward Dietz z Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego jako ostatni z dyskutantów oświadczył: Stwierdzam, że nie ma wśród nas nikogo, kto by zgodził się na likwidację Rady. Wobec tego zapytuję Prezesa, czy projekt zlikwidowania Rady nie jest wynikiem sugestii Władz Państwowych .

Odpowiedź prezesa brzmiała następująco: Dwie są przyczyny, które muszą być jasno wyrażone: jedna okoliczność – to przerzedzenie się naszych szeregów z przyczyn od nas niezależnych, a druga – pewne polityczne przejawy Światowej Rady, których my podzielać nie możemy. Umieszczając w porządku dziennym projekt likwidacji, chciałem usłyszeć o tym nie tylko wasze zdanie, ale również zdanie Władz. I mogę stwierdzić, że nasze Władze wyznaniowe zupełnie pozytywnie odnoszą się do naszej działalności i nie domagają się bynajmniej likwidacji Rady Ekumenicznej. Ze strony władz nic więc nie stoi na przeszkodzie, żebyśmy dalej istnieli, choć nie mamy formalnie zatwierdzonego statutu⁸. Ostatecznie nie doszło więc do likwidacji Rady, a na stanowisko prezesa wybrano przez aklamację ponownie ks. Zygmunta Michelisa.

Ówczesna sytuacja społeczno-polityczna nie sprzyjała jednak przyjaznej współpracy Kościołów. Prezes PRE, w artykule opublikowanym w styczniu 1953 r., pisał: Ruch ekumeniczny w Polsce przestał faktycznie być popierany przez Kościoły, a stał się akcją jednostek spośród różnych wyznań (...). Wystąpili oficjalnie z Rady prawosławni, ewangeliczni i wolni chrześcijanie, adwentyści, matodyści. Inne Kościoły oficjalnie nie wystąpiły, ale w rzeczywistości są reprezentowane tylko nieoficjalnie przez jednostki⁹.

*

Zastój w działalności Polskiej Rady Ekumenicznej trwał ponad cztery lata. Dopiero „odwilż” polityczna, której pierwsze oznaki pojawiły się w 1955 r., umożliwiła wznowienie pracy. 7 grudnia tegoż roku odbyło się pierwsze po dłuższej przerwie zebranie Rady, w którym uczestniczyły nawet te Kościoły, które wcześniej zadeklarowały swoje wystąpienie. Na posiedzeniu tym postanowiono  z uznaniem przyjąć do wiadomości wysiłki Światowej Rady Kościołów oraz Amerykańskiego Związku Kościołów dla zmniejszenia międzynarodowego naprężenia i ochrony pokoju¹⁰. Możliwość podjęcia takiej uchwały wyraźnie ukazywała, że atmosfera polityczna w kraju zdecydowanie się poprawiła.

Po długim okresie izolacji wolno znów było nawiązywać kontakty ze światowymi organizacjami ekumenicznymi i konfesyjnymi. Rada, kierowana w dalszym ciągu przez ks. bp. Zygmunta Michelisa, podjęła energiczne starania o przyznanie statusu „Rady stowarzyszonej” ŚRK. Wysiłki te zostały uwieńczone sukcesem w 1957 r. W tym samym roku na posiedzeniu w Liselund (Dania), przygotowującym utworzenie Konferencji Kościołów Europejskich, prezes PRE mógł wygłosić jeden z głównych referatów. Jego temat brzmiał: „Nasza wspólna odpowiedzialność”.

Okazją do zademonstrowania wspólnoty i więzi łączącej Kościoły zrzeszone w Polskiej Radzie Ekumenicznej ze sobą i z ekumenizmem światowym było poświęcenie w 1958 r. kościoła ewangelicko-augsburskiego Św. Trójcy w Warszawie, zniszczonego przez okupanta, a teraz odbudowanego z gruzów. Na uroczystość tę przybyli przedstawiciele wszystkich Kościołów członkowskich PRE i wielu Kościołów zagranicznych; obecny był m.in. sekretarz generalny ŚRK, Willem A. Visser`t Hooft.

Pewną stabilizację wniosło również zatwierdzenie przez władze państwowe statutu PRE w 1958 r. W zakresie działalności krajowej Rada zaczęła organizować spotkania referatowo-dyskusyjne, podczas których przedstawiciele różnych Kościołów wypowiadali się na takie m.in. tematy, jak tradycja kościelna, prozelityzm czy rola kobiety w Kościele.

W ramach Rady zaczęły również działać komisje: ds. pomocy międzykościelnej, piśmiennictwa i szkółek niedzielnych oraz młodzieży. W Warszawie PRE doczekała się lokalu, w którym mieściła się księgarnia, biblioteka i czytelnia czasopism. W każdy wtorek odbywały się tam wieczory dyskusyjne na tematy ekumeniczno-religijne. Te cieszące się sporą frekwencją spotkania były jedną z form pracy, za pośrednictwem których Rada chciała zainteresować problemem ekumenii szersze kręgi społeczeństwa.

Chociaż Polska Rada Ekumeniczna od samego początku była płaszczyzną kontaktów różnych Kościołów, to jednak w praktyce, w pierwszym piętnastoleciu powojennym, nosicielem idei ekumenicznej stało się stosunkowo niewielkie grono osób – reprezentantów tychże Kościołów. Sytuacja ta zaczęła się powoli zmieniać, gdy w 1960 r. na prezesa PRE wybrano zwierzchnika Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, ks. bp. Jana Niewieczerzała (1914-1981), człowieka o niezwykłym darze zjednywania szerokiego grona przedstawicieli najróżniejszych Kościołów dla idei i współpracy ekumenicznej. W okresie jego prezesury, która trwała do stycznia 1975 r., uaktywniły się różne komisje, przystąpiono do zakładania oddziałów regionalnych, a myśl i postawa ekumeniczna zaczęły powoli przenikać do stosunkowo szerokich rzesz wiernych. Ustabilizowała się też wówczas liczba Kościołów członkowskich. Były to: Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Kościół Polskoka tolicki, Starokatolicki Kościół Mariawitów, Kościół Ewangelicko-Augsburski, Kościół Ewangelicko-Reformowany, Kościół Metodystyczny, Polski Kościół Chrześcijan Baptystów i Zjednoczony Kościół Ewangeliczny.

W działalności PRE w latach sześćdziesiątych zwracała uwagę przede wszystkim jej coraz większa aktywność na międzynarodowej arenie ekumenicznej. Kontakty i współpraca ze Światową Radą Kościołów stawały się czymś całkiem normalnym. Przypomnijmy, że w I Zgromadzeniu Ogólnym ŚRK w Amsterdamie (1948) uczestniczyła tylko dwuosobowa delegacja Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Zwierzchnik tego Kościoła ks. bp Jan Szeruda (1889-1962), wybrany wówczas w skład Komitetu Naczelnego, nie mógł jednak uczestniczyć w jego posiedzeniach, ponieważ władze komunistyczne nie wydawały mu paszportu. Przedstawiciele tego Kościoła nie byli obecni na II Zgromadzeniu Ogólnym w Evanston k. Chicago (1954), gdyż nie otrzymali we właściwym czasie wiz amerykańskich: nie tylko w krajach komunistycznych, ale i w USA trwała wówczas polityka „zimnej wojny”, co znajdowało wyraz m.in. w szykanach, jakim poddawano przedstawicieli Kościołów z Europy Środkowo-Wschodniej i lewicujących działaczy kościelnych z Europy Zachodniej. Ówczesny sekretarz generalny ŚRK, W.A. Visser`t Hooft wspomina w swojej autobiografii, że w pewnym momencie wydawało się, iż wizy nie otrzyma nawet Gustav Heinemann (1899-1976), późniejszy prezydent RFN¹¹.

W III Zgromadzeniu Ogólnym ŚRK w New Delhi (Indie, 1961) uczestniczyli delegaci Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, Kościoła Polskokatolickiego i Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (Kościół prawosławny został wówczas przyjęty w poczet członków ŚRK). Polską Radę Ekumeniczną, jako radę stowarzyszoną, reprezentował w New Delhi jej ówczesny prezes, bp Jan Niewieczerzał. W 1969 r. członkiem ŚRK został Kościół Starokatolicki Mariawitów. Innym Kościołom uzyskanie członkostwa uniemożliwiała zbyt mała liczba wiernych, były więc reprezentowane w ŚRK za pośrednictwem PRE.

Równie pomyślnie, jak ze Światową Radą Kościołów, rozwijała się współpraca Polskiej Rady Ekumenicznej z Konferencją Kościołów Europejskich. Przedstawiciele Kościołów polskich brali udział we wszystkich kolejnych Zgromadzeniach Ogólnych KKE, wysyłając często liczne delegacje. Od początku PRE miała też swego przedstawiciela w Komitecie Doradczym KKE. W latach sześćdziesiątych był nim zwierzchnik Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, bp Andrzej Wantuła (1905-1976).

Dzięki uczestnictwu w ŚRK i KKE Kościoły członkowskie PRE mogły nawiązać kontakty i współpracę z Kościołami i radami ekumenicznymi w różnych krajach europejskich. Drogę do spotkania i współpracy między chrześcijanami polskimi i niemieckimi utorowało Memorandum Rady Kościoła Ewangelickiego w Niemczech z 1965 r., które jako pierwszy dokument zachodnioniemiecki sugerowało uznanie zachodniej granicy Polski oraz ułożenie stosunków między obu sąsiadującymi ze sobą narodami na nowej, przyjaznej podstawie. Od ukazania się tego dokumentu Kościoły członkowskie PRE we współpracy z reprezentantami różnych środowisk protestanckich w obu państwach niemieckich podejmowały krok po kroku starania na rzecz pojednania Polaków i Niemców. Symboliczną wymowę miał przy tym fakt, że w gronie rzeczników pojednania szczególną aktywnością odznaczali się ludzie, którzy drugą wojnę światową przeżyli w obozach koncentracyjnych, jak np. ks. Waldemar Preiss sen. (1908-1973) z Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego lub ks. prof. Woldemar Gastpary (1908-1984), wieloletni rektor Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej.

*

Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, w związku z ogłoszeniem przez papieża Jana XXIII planu zwołania soboru, w całym Kościele rzymskokatolickim dokonało się ekumeniczne otwarcie, które dało się również odczuć w Polsce.

Jednak pierwsze reakcje Kościołów zrzeszonych w PRE na wiadomość o przystąpieniu tego największego Kościoła do ruchu ekumenicznego były bardzo ostrożne i powściągliwe. Świadczył o tym wydany na początku 1963 r. dokument zatytułowany „Nasze stanowisko”, w którym PRE dokonała oceny sytuacji międzywyznaniowej w Polsce na tle II Soboru Watykańskiego. Z zadowoleniem odnotowano fakt organizowania w świątyniach katolickich nabożeństw ekumenicznych, chęć nawiązania kontaktów z duchownymi innych wyznań, a nawet obustronny udział duchownych i wiernych w nabożeństwach o jedność chrześcijan. Z drugiej strony jednak krytykowano hierarchię Kościoła rzymskokatolickiego za to, że nie wypowiedziała się dotąd oficjalnie na temat ekumenizmu¹². 

Nie ulega wątpliwości, że na początku lat sześćdziesiątych istniało wiele powodów do wstrzemięźliwego ustosunkowania się do przejawów ekumenizmu rzymskokatolickiego . Z drugiej strony wiadomo jednak, że władzom komunistycznym jakiekolwiek zbliżenie Kościołów członkowskich PRE i Kościoła rzymskokatolickiego było bardzo nie na rękę. Toteż skrupulatnego, źródłowego zbadania wymagałaby sprawa, w jakiej mierze wspomniana „wstrzemięźliwość” była postawą autentyczną, w jakiej zaś została wymuszona przez Urząd ds. Wyznań.

W każdym razie do końca lat sześćdziesiątych stosunki między Polską Radą Ekumeniczną a Kościołem rzymskokatolickim miały charakter nieoficjalny. W okresie tym wielu duchownych, zakonnic i świeckich wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego zaczynało bywać na okolicznościowych nabożeństwach z okazji Tygodnia Modlitwy o Jedność Chrześcijan, organizowanych przez Kościoły członkowskie PRE. Od 1962 r. Kościół rzymskokatolicki przystąpił sam do urządzania nabożeństw z tej okazji, na które, z własnej inicjatywy, przybywali duchowni i wierni niektórych Kościołów zrzeszonych w PRE. Pionierska rola przypadła tutaj zwłaszcza dwóm duchownym ewangelickim: ks. Zygmuntowi Michelisowi, pierwszemu prezesowi PRE, oraz ks. Władysławowi Paschalisowi (ur. 1892) z Kościoła Ewangelicko-Reformowanego.

Siostra Regina Witt, diakonisa, w następujący sposób opisała współpracę ekumeniczną pierwszego prezesa PRE ze środowiskami rzymskokatolickimi: W roku 1959 ks. Zygmunt Michelis nawiązał kontakty z Kościołem Rzymskokatolickim, które kontynuował aż do śmierci. Wygłaszał referaty z zakresu problematyki ekumenicznej na zaproszenie księży biskupów, uczelni teologicznych, zakonów męskich i żeńskich oraz katolickiego laikatu. Informował także o najważniejszych wydarzeniach światowego ruchu ekumenicznego, prowadził z teologami dyskusje doktrynalne i eklezjalne, prezentował wizje różnych dróg zmierzających ku zbliżeniu Kościołów chrześcijańskich i pobudzał do coraz to nowych poszukiwań. Pisywał liczne artykuły z zakresu problematyki ekumenicznej do czasopism katolickich (...). Nade wszystko jednak żarliwie się modlił, angażując także innych do upraszania daru jedności u Zbawiciela¹³. 

Oficjalne stosunki między Polską Radą Ekumeniczną a Komisją Episkopatu ds. Ekumenizmu nawiązane zostały dopiero w styczniu 1974 r., kiedy to powołano Komisję Mieszaną.

*

Spoglądając wstecz na przebytą drogę i porównując wysiłki pionierów ekumenizmu w naszym kraju z obecną sytuacją ekumeniczną można wysnuć pewne, niezbyt optymistyczne, refleksje: Polska Rada Ekumeniczna w pierwszych latach swojego istnienia zrzeszała 12 Kościołów, dzisiaj natomiast należy do niej tylko 7. Spośród czterech Kościołów, które usamodzielniły się po rozpadzie Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego w 1988 r., żaden nie stał się członkiem PRE. Dlaczego?¹⁴ Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, który wystąpił z Rady w 1950 r., nigdy więcej nie podjął starań o ponowne przyjęcie. Jakie dzisiaj byłyby szanse na bliższe związanie się adwentystów z PRE?

Mniej więcej przed dwudziestu laty stosunki Polskiej Rady Ekumenicznej z Kościołem rzymskokatolickim uległy instytucjonalizacji na bazie dwóch struktur: Komisji Mieszanej i Podkomisji ds. Dialogu. Czy nie nadeszła już właściwa pora na nadanie im bardziej zobowiązującego charakteru?

Przed 50 laty w łonie Kościołów zakładających PRE znaleźli się ludzie wywodzący się z tradycji reformacyjnej, wolnokościelnej i starokatolickiej, którzy mieli odwagę praktykować eucharystyczną wspólnotę. Była to w skali światowej pionierska inicjatywa, która w następnych dziesięcioleciach nie znalazła jednak naśladowców. Toteż z okazji okrągłego jubileuszu, który właśnie obchodzimy, warto by zapytać, czy nie nadszedł właściwy moment na wprowadzenie przynajmniej gościnności eucharystycznej między Kościołami członkowskimi Polskiej Rady Ekumenicznej?

Prof. dr hab. Karol Karski

[Referat wygłoszony na sympozjum ekumenicznym poświęconym 50-leciu PRE, które odbyło się 16 kwietnia 1996 r. w Warszawie]

¹ „Kościół Powszechny. Organ Rady Ekumenicznej w Polsce” 1947, nr 1-2, s. 29
² Odpis dokumentu, datowanego 17 października 1945 r., w posiadaniu autora
³ W pierwszych latach po wojnie używano nazwy: Chrześcijańska Rada Ekumeniczna
⁴ Kościół Ewangelicznych Chrześcijan, Związek Kościołów Chrystusowych i Kościół Wiary Ewangelicznej połączyły się później w Zjednoczony Kościół Ewangeliczny. Kościół Starokatolicki zaprzestał działalności na terenie naszego kraju. Adwentyści, zgodnie z ogólną linią adwentyzmu światowego, nie angażują się bezpośrednio w ruch ekumeniczny. Polski Narodowy Kościół Katolicki nosi dziś oficjalną nazwę – Kościół Polskokatolicki
⁵ Statut Tymczasowej Rady Ekumenicznej opublikowano w: „Kościół Powszechny” 1947, nr 1-2, s. 31 nn; por. też artykuł: Chrześcijańska Rada Ekumeniczna w Polsce [w:] „Strażnica Ewangeliczna. Dwutygodnik religijno-społeczny Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego” 1947, nr 1, s. 6
⁶ Charakterystykę działalności Polskiej Rady Ekumenicznej opieram głównie na materiałach zamieszczanych w latach 1947-1950 w „Kościele Powszechnym” i „Strażnicy Ewangelicznej” oraz na zachowanych protokołach posiedzeń
⁷ Protokół posiedzenia Chrześcijańskiej Rady Ekumenicznej w dniu 30 marca 1951 r.
⁸ Protokół posiedzenia Chrześcijańskiej Rady Ekumenicznej w dniu 30 marca 1951 roku. Zachowano pisownię oryginału
⁹ Z. Michelis: Kryzys ekumenii, „Strażnica Ewangeliczna” 1953, nr 1, s. 6
¹⁰ Protokół zebrania Chrześcijańskiej Rady Ekumenicznej z dnia 7 grudnia 1955 r.; [cyt. za:] H.P. Schreiner: Udział Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w rozwoju ruchu ekumenicznego w Polsce w latach 1923-1968, Warszawa 1975 (praca magisterska, maszynopis)
¹¹ W.A. Visser`t Hooft: Die Welt war meine Gemeinde. Autobiographie, München 1972, s. 302nn
¹² Zob. Nasze stanowisko, „Jednota” 1963, nr 3, s. 19 nn
¹³ R. Witt: Ksiądz Zygmunt Michelis – w dziesiątą rocznicę śmierci, „Studia i Dokumenty Ekumeniczne” 1987, nr 4, s. 112
¹⁴ O stanowisku jednego z Kościołów, które usamodzielniły się po rozwiązaniu ZKE – Kościoła Zielonoświątkowego – w sprawie przynależności do PRE oraz o niechętnej postawie ówczesnych władz Rady traktuje zawierający oficjalne listy aneks do artykułu ks. Edwarda Czajki Kościół Zielonoświątkowy [w:] „Studia i Dokumenty Ekumeniczne” 1992, nr 2, s. 22-24 – przyp. red.