Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

1 / 1995

CZĘSC II

BRAK WYBORU, CZYLI KLASA VI

W numerze grudniowym była mowa o ujęciu Reformacji i protestantyzmu w podręcznikach dla klasy czwartej, a właściwie w jednym z nich, ponieważ drugi o tych zjawiskach wcale nie wspomina. Dopóki więc nie upowszechni się – jeśli w ogóle to nastąpi – wizja historii według Kobylińskiego, z Reformacją uczeń zetknie się dopiero w klasie szóstej. Tu wszakże nauczyciel nie ma żadnego pola manewru, bo jak dotąd dysponuje tylko jedną książką. Jest to Historia 6. Polska w latach świetności i upadku. XIV-XVIII w. S. Szostakowskiego (Warszawa 1992, WSiP, wyd. I).

Autor pokazuje tło Reformacji, tzn. kryzys późnośredniowiecznego Kościoła, na który składają się: wyzysk ekonomiczny, sądy duchowne i zaniedbywanie obowiązków duszpasterskich - zjawiska budzące krytykę i niechęć wiernych. Paragrafowi towarzyszy sztych, przedstawiający egzekucję ofiar sądu Św. Inkwizycji w XV-wiecznej Hiszpanii, oraz niesmaczne polecenie: Przyjrzyj się i opisz, co widzisz.

Marcin Luter, niemiecki reformator religijny uważał, że odpusty, okrzyczane przez kaznodziejów, jako największe laski, można istotnie tak pojmować, ale tylko mając na myśli pomnażanie zysków. [...] Wystąpienie Marcina Lutra zapoczątkowało w Niemczech wielki ruch przeciw duchowieństwu i Kościołowi. [...] Początkowo celem jego było przeprowadzenie zmian, czyli reform, ruch ten nazwano reformacją. Reformacja objęła prawie wszystkie warstwy społeczne, ale każda z nich rozumiała ją na swój sposób [...]. Reformacja stała się przyczyną wojen religijnych i społecznych w Niemczech, które trwały przez wiele lat. Wielkie powstanie przeciw uciskowi ze strony panów wywołali chłopi. Luter nie poparł jednak ich żądań. W 1555 r. wprowadzono zasadę, że w każdym państwie niemieckim poddani muszą wyznawać tę samą religię, co panujący.

Wyznania powstałe podczas Reformacji: luteranizm, kalwinizm, anglikanizm - miały swoje źródło w odczytywaniu tekstu Nowego Testamentu na nowo i wyciąganiu innych od głoszonych przez religię katolicką wniosków. [Można by dodać, że to „odczytanie na nowo” dotyczyło również Starego Testamentu, np. II przykazania, anglikanizm zaś zachował silne wpływy katolicyzmu rzymskiego - M.K.] Luteranizm odrzucał wiele dogmatów - kult Matki Boskiej i świętych oraz wiarę w czyściec, a także wiele sakramentów oraz zwierzchność papieża. Kościołem luterańskim zarządzali sami wierni poprzez wybranych przedstawicieli. Kalwinizm zosta! założony w Szwajcarii w I pol. XVI w. przez francuskiego myśliciela Jana Kalwina. Jak Luter, tak i on nie uznawał zasady władzy wyższego duchowieństwa (hierarchii kościelnej), zakonów, bezżeństwa księży, kultu świętych oraz większości sakramentów. Pozostawił jedynie sakrament chrztu, komunię i małżeństwo [ani Kalwin, ani żaden z Kościołów Reformacji nie uznaje małżeństwa za sakrament – M.K.]. Poglądy Kalwina od innych wyznań protestanckich różniły się tym, że głosił on wiarę w przeznaczenie. Według niej człowiek z woli Boga jest przeznaczony na zbawienie lub potępienie. Ludzie stają się potępionymi po śmierci nie dlatego, ze grzeszyli, lecz dlatego grzeszyli, bo byli z góry skazani na potępienie. Ta próba zdefiniowania kontrowersyjnej nauki o predestynacji, od której głoszenia odeszła większość Kościołów ewangelicko-reformowanych, zwanych dawniej kalwińskimi, dotyczy raczej determinizmu. Ilustracja do tej części wywodu przedstawia wnętrze kalwińskiego kościoła w Lyonie, czyli „zboru” (obecnie nazwa ta dotyczy tylko żywej wspólnoty, a nie sakralnej budowli ewangelickiej), który służył do odmawiania wspólnej modlitwy przez wiernych tego wyznania. Wygląda na to, jakby zbory służyły tylko do wspólnej modlitwy, a nie przede wszystkim do odprawiania nabożeństw, choć takie ujęcie może być wynikiem katolickiego rozumienia mszy.

W Anglii Reformacja sprowadziła się według autora do konfiskaty dóbr kościelnych i rozwiązania zakonów. Nie wspomina on o innych motywach królewskiej decyzji zerwania ze zwierzchnictwem Rzymu ani o pojawieniu się w Anglii silnego nurtu kalwińskiego. Wprowadza jednak ważne rozróżnienie, choć nie tłumaczy, na czym ono polega: Kościół anglikański stal się w Anglii kościołem państwowym, tj. oficjalnie obowiązującym. W przeciwieństwie do Anglii inne kościoły reformowane by/y kościołami n a -rodowymi [podkr. autora - M.K.].

Z kolei antytrynitarze, odłamy Reformacji odrzucające wiarę w Trójcę Świętą, Chrystusa uznawały za istotę ludzką. Nie godziły się na chrzest dzieci, które ich zdaniem nie mogły podjąć samodzielnej decyzji dotyczącej ich wiary. Radykalizm doktrynalny i społeczny arian sprawił, że wystąpili przeciwko nim tak katolicy, jak i protestanci.

We Francji, gdzie hugenoci, zwolennicy kalwinizmu, walczyli ze stronnictwem katolickim, wojny religijne trwały 36 lat z przerwami, powodując upadek władzy królewskiej i zniszczenie kraju (brak wzmianki o nocy Św. Bartłomieja). Kres temu położył Henryk IV Burbon. Ponieważ większość kraju była katolicka, więc Henryk, będący hugenotem, nie tylko sam przeszedł na katolicyzm, ale ogłosi! go religią panującą. Jednocześnie zabezpieczy! jednak swobody wyznawania religii hugenotom. Mogli oni publicznie organizować swoje obrzędy i budować świątynie. Jako gwarancję swobody wyznania otrzymali prawo utrzymywania na koszt państwa w kilkunastu miastach własnych oddziałów wojskowych. Tego typu działania władcy nazywamy tolerancją religijną [podkr. autora - M.K.]. Na marginesie pojawia się definicja: Tolerancja - Wyrozumiałość, pobłażanie dla cudzych poglądów, upodobań, wierzeń. Tolerancja religijna - swoboda wyznawania innej religii, niż religia panująca w danym kraju.

POLSKA ZŁOTEGO WIEKU NA TLE EUROPY

W porównaniu z literaturą średniowieczną zmieniła się również treść książek: więcej uwagi poświęcano w nich człowiekowi i wszystkiemu, co dotyczyło jego życia. Mniejsze znaczenie miały sprawy religijne. W ten nieudolny sposób próbuje się zapewne pokazać ferment duchowo-intelektualny renesansowego humanizmu. Sformułowanie o „mniejszym znaczeniu spraw religijnych” jest co najmniej uproszczone. To raczej piśmiennictwo przestało być niemal wyłącznie religijne, a przede wszystkim rozwijało się nieporównywalnie bujniej dzięki upowszechniającemu się wynalazkowi druku i pasjom polemicznym (właśnie w kwestiach wyznaniowych) wszystkich stron zaangażowanych w spór.

Z rozdziału o narodowym charakterze kultury i rozkwicie języka ojczystego uczeń dowiaduje się też, iż Mikołaj Rej (brak informacji o jego afiliacjach protestanckich) jako pierwszy pisał wyłącznie po polsku, językiem jędrnym i dosadnym krytykując szlachtę i duchowieństwo, broniąc uciśnionego chłopstwa i opiewając życie ziemiańskie. Natomiast Andrzej Frycz Modrzewski, wybitny pisarz polityczny, głosił potrzebę przebudowy ustroju i był obrońcą pokoju między

narodami i przeciwnikiem niesprawiedliwych wojen. Ogólnikowi temu nie towarzyszy jednak informacja, że za wojnę sprawiedliwą uważał tylko wojnę obronną.

REFORMACJA W POLSCE

padła na podatny grunt, bo szlachta, wykorzystując hasła reformacji, podjęła walkę przeciw magnatom, którzy przy poparciu Kościoła rządzili państwem, odsuwając ją od władzy. Jeżeli chodzi o luteranizm, który objął głównie mieszczan w zachodniej i północnej Polsce, to propaganda tego wyznania rozwinęła się za pośrednictwem polityków, wędrownych kaznodziejów, kupców, studentów i książek. [...] Pierwszym luteraninem w Polsce, jawnie głoszącym w kazaniach swoje poglądy w 1518 r., był pewien dominikanin z Gdańska. Jeśli już umieszcza się taką plotkarską informację („pewien...”), to można pójść krok dalej i podać, że nazywał się Jakub Knode vel Knothe. Dowiadujemy się też, że główne ośrodki luteranizmu to Gdańsk, Toruń, Królewiec, gdzie się kształcili luteranie i masowo drukowano protestanckie książki i broszury. Na wysokim poziomie stały także luterańskie gimnazja.

Kalwini byli ostrzejszymi przeciwnikami kultu świętych i obrazów aniżeli luteranie i dlatego istnieje staropolskie przysłowie: »pusto jak w kalwińskim zborze« [brak jednak przyczyn tego stanowiska, wynikających z interpretacji II przykazania - M.K.]. We Francji i w Polsce demokratyczny charakter kalwinizmu odpowiadał przede wszystkim szlachcie - przyznając jej w swych zasadach prawo do sprzeciwu wobec postanowień władzy królewskiej. Zwolennicy Kalwina stanowili trzon obozu reform w Polsce domagającego się osłabienia potęgi magnatów. Kalwinizm przyjął się szczególnie w Małopolsce i na Litwie. W Pińczowie działało gimnazjum kalwińskie. Wszędzie, gdzie przewagę uzyskali kalwiniści, zamieniano kościoły na zbory, nie uznawano sądów kościelnych i nie płacono dziesięciny [brzmi to tak, jakby w ten sposób postępowali wyłącznie kalwiniści - M.K.]. Podobnie jak inne wyznania reformowane kalwinizm likwidował większość świąt, co było równoznaczne z ograniczeniem liczby dni wolnych od pracy [a wolny od pracy był mniej więcej co trzeci dzień w roku - M.K.].

Jednym z odłamów kalwinizmu byli bracia polscy, arianie, którzy uważali, że wszyscy są braćmi, więc nie można wykorzystywać człowieka i żyć z owoców jego pracy (niektórzy szlachcice uwalniali i uwłaszczali chłopów; pacyfizm, drewniane szable). Głównym ośrodkiem ariańskim był Raków. Ze znajomości swojej sztuki słynęli rakowscy rzemieślnicy, a rakowscy kupcy – z uczciwości. Ale najbardziej znana była Akademia Rakowska, w której wykładali profesorowie-arianie, a kształciła się młodzież ariańska przyjeżdżająca nawet z zagranicy. Podkreślono wysoki poziom i nowoczesne metody nauczania oraz popularność podręczników i dzieł uczonych w całej Europie. Szostakowski nie wspomina jednak o braciach czeskich ani o J. A. Komeńskim.

Początkowemu rozwojowi Reformacji sprzyjał brak prześladowań (w przeciwieństwie do zachodniej Europy). Zwolennicy i protektorzy Reformacji znajdowali się nawet wśród dostojników państwowych a „nowinki religijne”, mimo zarządzeń Zygmunta I, szerzyły się nawet na Wawelu. W połowie XVI w. w izbie poselskiej zasiadała większość posłów różnowierczych. Zasady tolerancji zawarto w Konfederacji warszawskiej. Zagwarantowano wówczas bezwarunkowy wieczny pokój między wszystkimi różniącymi się w wierze, zwolennikom reformacji zapewniono równouprawnienie z katolikami i opiekę państwa. Zabrakło jednak uwagi, że akt ten pozostał właściwie na papierze.

Reformacja w Polsce wywarła korzystny wpływ na rozwój ku/tury narodowej dzięki szkołom i drukowanym po polsku książkom, w których protestanci wykładali swoje poglądy. Nie ma jednak ani jednego przykładu, informacji o rozmaitych tłumaczeniach Biblii czy o bogatym piśmiennictwie religijnym i polemicznym.

Reakcją Kościoła katolickiego wobec Reformacji była wewnętrzna przebudowa i odnowa, próba podtrzymania dogmatów [Sobór Trydencki ustalił kanony wiary - M.K.], wzmocnienie dyscypliny i moralności duchowieństwa. Krzewieniem katolicyzmu zajmowali się kaznodzieje jezuiccy (zakon specjalnie utworzony do walki z Reformacją), którzy zdobywali posłuch u magnaterii i zaufanie społeczne. Doprowadzili do odnowy żarliwości religijnej, odwołując się do uczuć wiernych (w przeciwieństwie do reformacyjnego „chłodnego rozumu”), a bogate wyposażenie kościołów i uroczyste nabożeństwa przeciwstawiali „zimnym” wnętrzom protestanckim. Malenie szeregów Reformacji było związane z programem oczyszczenia życia kościelnego z błędów i wałki z reformacją, zwanym kontrreformacją. Polscy jezuici przyczynili się do jej ostatecznego zwycięstwa. Jednym z nich był Piotr Skarga, świetny kaznodzieja zwalczający protestantów i arian [częste w podręcznikach rozróżnienie - M.K.], autor Żywotów świętych i Kazań sejmowych, w których krytykował wady ustroju państwa.

Podczas „potopu” magnaci - dowódcy pospolitego ruszenia - podpisali w imieniu szlachty wielkopolskiej dokument, w którym uznali »opiekę« Szwedów w zamian za potwierdzenie nienaruszalności majątków szlacheckich i wiary katolickiej. Natomiast najpotężniejsi magnaci litewscy - Janusz i Bogusław Radziwiłłowie - za obietnicę utworzenia z części Litwy lennego księstwa Radziwiłłów oddali Litwę bez walki pod władzę Karola X Gustawa. Obronę Jasnej Góry ukazują ilustracje (atak wojsk szwedzkich na klasztor, ks. Kordecki i cytat: Bogurodzica tarczą jest królestwa Polski).

Dla porównania sięgnęłam po znacznie starsze wydanie tego podręcznika (Warszawa 1971, wyd. VIII rozszerzone), bo wydawało mi się, że temat Reformacji traktowano dawniej zupełnie inaczej. Oto garść różnic rzucających się na pierwszy rzut oka: powstaniu chłopskiemu w Niemczech poświęcono dawniej więcej uwagi. Opis utrzymany jest w duchu krwawej zemsty szlachty i „ucisku chłopów”, i okraszony odpowiednim cytatem z Tomasza Munzera: panowie obdzierają i łupią. Nie ma w ogóle informacji o luteranizmie, kalwinizmie, anglikanizmie ani wojnach religijnych we Francji. W rozdziale o Reformacji w Polsce jest nieobecny w najnowszym wydaniu fragment: Najuboższe warstwy ludności żywiły nadzieję, że nowy ruch przyniesie korzystne dla nich zmiany i przyczyni się do poprawy ich położenia (świadectwo rozwiniętej świadomości społecznej). Brakuje jakiejkolwiek wzmianki o polskich luteranach i kalwinistach, obowiązkowo natomiast występują radykalni społecznie - ukazani w życzliwym świetle - arianie. Nie ma też słowa o tolerancji religijnej. Konfederacji warszawskiej i kontrreformacji. To swoją drogą duża umiejętność sprowadzić temat protestantyzmu do buntu chłopskiego w Niemczech i społecznego programu polskich arian. Mikołaj Rej występuje tradycyjnie jako obrońca chłopa. W rozdziale o „potopie” czytamy jednak o bohaterskiej walce narodu polskiego (ani słowa o Jasnej Górze): ofiarami szwedzkich grabieży padali chłopi i mieszczanie, którzy jako pierwsi ruszyli do walki z najeźdźcą. W obecnej wersji wywołane prześladowaniem najeźdźców powstanie ma już charakter ogólnonarodowy.

Na podstawie tego pobieżnego porównania można więc stwierdzić, że obecnie podręcznik Szostakowskiego, niedoskonały, zawierający błędy, uproszczenia i niezręczne sformułowania, jest przynajmniej rzetelniejszy w tym sensie, że pokazuje więcej zjawisk.

Na koniec jeszcze Historia 6. Z dziejów Polski i świata. Zeszyt ćwiczeń Zofii Kozłowskiej (Warszawa 1992, WSiP, wyd. I). Są to ćwiczenia stymulujące zachowania polityczne uczniów i zachęcające do formułowania własnych opinii i ocen. Ich rozwiązywanie ma na celu kształcenie postaw uczestnictwa w różnych typach ciał przedstawicielskich w przyszłości. Oto kilka przykładów: 2. Zastanów się nad przyjętą w Niemczech w 1555 r. zasadą, według której poddani mieli to samo wyznanie, co panujący. Uzasadnij w punktach swoją opinię. 3. W Niemczech uważa się Marcina Lutra za ojca literackiego języka niemieckiego. Uzasadnij dlaczego. Oprócz podręcznika wykorzystaj encyklopedię. 22. Jaki był najbardziej charakterystyczny dla Polski nurt reformacji? Dlaczego zyskał poparcie? Spróbuj sformułować swoje uwagi w krótkim wniosku. Choć pytania nie zawsze sugerują odpowiedź, z reguły w odpowiedzi na nie wystarczy posłużyć się podręcznikiem.

Monika Kwiecień