3 / 1994

WŚRÓD KSIĄŻEK

Powyższy tytuł pochodzi z antologii angielskiej i amerykańskiej poezji niepoważnej od W. Shakespeare'a do J. Lennona pt. Fioletowa krowa¹, w błyskotliwym przekładzie i układzie (zob. kapitalny spis treści w 20 częściach, których tytuły wyznaczają kolejne kręgi absurdu) poety Stanisława Barańczaka.

Jest onnota beneautorem tu i ówdzie jeszcze dostępnych trzech tomików poezji nonsensu: Zwierzęca zajadłość. Z zapisków zniechęconego zoologa; Zupełne zezwierzęcenie. Zeszyt znacznie zgryźliwszych, zakasujących złośliwością znany zbiorek »Zwierzęca zajadłość«, zapisków zniechęconego zoologa oraz Biografioły. Poczet 56 jednostek sławnych, sławetnych i osławionych oraz appendix umożliwiający człowiekowi kulturalnemu zrozumienie i zapamiętanie, o co chodzi w 7podstawowych utworach W. Szekspira².

Jeśli humor, jak mówią uczeni, odwołuje się do chęci dominacji nad ludźmi, to efekt humorystyczny poezji nonsensu polega na zaspokojeniu naszej jeszcze bardziej elementarnej, jeszcze potężniej odczuwanej i jeszcze wstydliwiej ukrywanej w oficjalnych okolicznościach »potrzeby wzięcia odwetu na samym istnieniu«. [...] satyryk wierzy, iż bronią humoru coś tam określonego w świecie wywalczy, ulepszy lub racjonalnie przekształci [...]. Nonsensista w kwestii owocności własnych zabiegów humorystycznych i w ogóle racjonalności bytu jest natomiast czarnym pesymistą  – tłumaczy Barańczak.

Nonsensistę, podobnie jak poetę metafizycznego (właściwie można by zaryzykować tezę, że nonsensista to śmieszniejszy poeta metafizyczny), interesują, przeciwnie, właśnie te problemy egzystencji, które tak czy siak są nierozwiązalne. A ponieważ ludzkość od zarania dziejów z uporem maniaka usiłuje każdy z tych nierozwiązalnych problemów rozwiązać – sama ta sprzeczność staje się dla nonsensisty niewyczerpaną kopalnią efektów komicznych.

Czytelnik znajdzie tu 333 utwory kilkudziesięciu autorów, w tym nowe przekłady fragmentów dramatów Shakespeare'a (np. występ amatorskiego teatru ze Snu nocy letniej), limeryków Edwarda Leara, wierszy Lewisa Carolla (tego od Alicji w krainie czarów) czy amerykańskiego poety Ogdena Nasha, żeby wymienić najsławniejszych.

Oczywiście nie każdego śmieszy to samo i nie każdy w masce błazna-mędrca idzie przez życie ze śmiechem, udowadniając, że poznał się na tym kapitalnym żarcie. Pytanie o przyczyny absurdu, a zwłaszcza cierpienia, które nas spotyka nieoczekiwanie i niezasłużenie, jest zbyt ważne i bolesne.

Odpowiedzi na nie stara się udzielić książka Kiedy złe rzeczy zdarzają się dobrym ludziom³ Harolda Kushnera, żydowskiego teologa i rabina, który towarzyszył nieuleczalnie choremu synowi w chorobie trwającej przez całe jego kilkunastoletnie życie.

Zmaganie się z dramatycznym pytaniem o to, gdzie był Bóg, gdy my i nasi bliscy cierpieliśmy ponad miarę i bez żadnego widocznego powodu czy sensu, prowadzi autora do ukazania wizerunku Boga, który płacze z nami i wraz z nami cierpi. Pomaga On tym, którzy przestają zadawać sobie rany, nie pragnie naszych cierpień i może im przeciwdziałać tylko przez ludzi. Doświadczenia rabina Kushnera mogą być przydatne także pod pewnym bardzo praktycznym względem: chodzi mianowicie o wskazówki, czego nie powinni robić ci, którzy chcieliby pomóc ludziom dotkniętym cierpieniem, aby nie stać się tzw. pocieszycielami Hioba.

Mojżesz w opowieściach mędrców⁴ Edmonda Flega (1877-1964), to książka sytuująca cierpienie człowieka w kontekście Bożego planu, a nawiązująca do tradycji midraszy, rodzaju egzegezy biblijnej. Myślę – pisał autor – że w owym wysiłku, by doprowadzić przeszłość do teraźniejszości, nie sprzeniewierzyłem się duchowi tekstów, choć nie przejmowałem z nich słowa po słowie. Pozwalałem sobie na wyobrażenia i kreację, tak jak czynili to nasi rabini, lub na dodawanie wariantów do istniejących czasem dość licznych wersji tego samego epizodu. W rezultacie powstała opowieść pełna uroku i humoru, wzruszająca i pobudzająca do refleksji, a także zajmujący komentarz (zaczerpnięty z nie znanej nam, a bardzo ciekawej tradycji i myśli rabinackiej) do dziejów Mojżesza i duchowych losów Izraela przedstawionych w Biblii.

Kłopoty ze światem, z własnym istnieniem ma chyba każdy. Te książki świadczą, że różnie można zmierzyć się z tym najeżonym paradoksami i dylematami zagadnieniem.

mok