11/1991
POZNAJ KSIĘGĘ KSIĄG
„...postanowiłem zabrać się do pisania..."
(Obj. 10:4)
czyli O STYLACH W BIBLII
Każdy z nas czytając Biblię może zauważyć występujące w niej charakterystyczne zjawiska składniowo-stylistyczne. Pisarze biblijni mieli własny styl, ale posługiwali się także innymi, znanymi sobie i dostępnymi środkami wyrazu. Semickie wyrażanie myśli cechuje się brakiem organicznej więzi wewnętrznej. O ile w zdaniu greckim, podobnie jak w greckiej rzeźbie, wszystkie części łączą się ze sobą, aby uwydatnić główną myśl, o tyle z zdaniu semickim są tak zestawione, że nie zlewają się w całość – każda pozostaje odrębna, niezależna od innych. Nie oznacza to jednak braku harmonii (ładu i rytmu) w wyrażaniu myśli. Do najczęściej spotykanych w Biblii zjawisk stylistycznych należą: p a r a l e l i z m y, symetrie, antropomorfizmy i specyficzna idiomatyka biblijnego języka.
Para lei izm (zjawisko równoległego, równoczesnego, występowania określeń, porównań lub przeciwstawień dla wyrażenia jakiejś myśli) znajdujemy najczęściej w poezji biblijnej. W zależności od rodzaju powiązania treści poszczególnych członów zdania rozróżnia się paralelizm synonimiczny, antytetyczny, syntetyczny i klimaktyczny. Kiedy każdy z członów zdania wyraża tę samą myśl określeniami bliskoznacznymi (synonimy), mamy do czynienia z paralelizmem synonimicznym, np.:
Nie karć mnie, Jahwe, w Twoim gniewie, i nie karz mnie w Twej zapalczywości.
(Ps.38:2)
lub:
Co mówię wam w ciemności, powtarzajcie na świetle, a co słyszycie na ucho, rozgłaszajcie na dachach.
(Mat. 10:27)
Taki paralelizm może zachodzić również pomiędzy jednym i drugim dwuwierszem, a czasem nawet pomiędzy dwiema strofami:
Jeżeli Jahwe domu nie zbuduje,
na próżno się trudzą ci, którzy go wznoszą.
Jeżeli Jahwe miasta nie ustrzeże,
strażnik czuwa daremnie.
(Ps. 127:1)
lub:
Naród kroczący w ciemnościach ujrzał światłość wielką; nad mieszkańcami kraju mroków światło zabłysło.
(Iz. 9:1)
Jeżeli natomiast człony wiersza wyrażają przeciwstawne myśli (teza-antyteza), wówczas mamy do czynienia z paralelizmem antytetyczny m, np.:
Jeśli więc twoje oko jest zdrowe, cale twoje ciało będzie
w świetle.
Lecz jeśli twoje oko jest chore, cale twoje ciało będzie
w ciemności. (Mat. 6:22-23)
Paralelizm syntetyczny (łączenie różnych elementów w całość) występuje wówczas, gdy drugi człon zdania dopowiada jakąś myśl do członu pierwszego i uzupełnia go, np.:
On przejawia moc ramienia swego,
rozprasza(ludzi)pyszniących się zamysłami serc swoich.
(Łuk. 1:51)
lub też:
Lepiej jest dwom niż jednemu,
gdyż mają dobry zysk ze swej pracy,
bo gdy upadną, jeden poniesie drugiego.
(Przyp. Sal. 4:9)
Natomiast paralelizm klimaktyczny (od gr. i tac.climax – drabina) jest nagromadzeniem paralelizmów dla wyrażenia jakiejś myśli w jednej dłuższej wypowiedzi, np.:
Zaprawdę, zgromadzę ciebie całego, Jakubie!
Zbiorę w jedno resztę Izraela,
umieszczę go razem jako owce w ogrodzeniu,
jak trzodę w środku pastwiska,
i będzie gwarno z powodu mnóstwa ludzi.
(Mich. 2:12)
Innym charakterystycznym zjawiskiem jest występująca w Biblii symetria, czyli układ odpowiadających sobie (dających się na siebie „nałożyć") elementów zdania, perykopy (większego fragmentu) czy nawet całej księgi. Mozę ona być wyrażona trojako. Poszczególne elementy (A, B, C) mogą mieć, na przykład, swe odpowiedniki w występujących w tej samej kolejności elementach drugiej części (A', B',C'). Mówimy wtedy o symetrii równoległej. Można to doskonale zobaczyć w Mat. 7:24-27:
Każdego więc, kto s/ów moich słucha i wypełnia je, A
można porównać z człowiekiem roztropnym, B
który dom swój wybudował na skale, C
Spadł deszcz, wezbrały potoki, zerwały się wichry i uderzyły w ten dom, D
on jednak nie runął, bo na skale był utwierdzony, E
Każdego zaś, kto tych słów moich słucha, a nie wypełnia ich, A
można porównać z człowiekiem nierozsądnym, B
który dom swój zbudował na piasku, C
Spadł deszcz, wezbrały potoki, zerwały się wichry i rzuciły się na ten dom, D
runął, a upadek jego był wielki, E
Poszczególne słowa lub elementy zdania mogą sobie odpowiadać „na krzyż": symetria chiastyczna – nazwa pochodzi od greckiej litery X – chi). Znajdujemy ją, na przykład, we fragmencie Mk 2:27:
To szabat został ustanowiony dla człowieka, a nie człowiek dla szabatu.
albo:
Kto chce znaleźć swe życie, straci je,
a kto straci swe życie z mego powodu, znajdzie je.
(Mat. 10:39)
Większą ekspresję myśli uzyskiwali pisarze biblijni przez takie symetryczne skonstruowanie perykopy, ze poszczególne jej elementy (wersety lub większe partie tekstu odpowiadające sobie nawzajem) umieszczone są wokół wersetu (-ów) centralnego (symetria koncentryczna), np. Mat. 27:11-31 a:
Przesłuchanie Jezusa jako „króla Żydów" w.11 -14
Barabasz i Jezus w.15-17
Piłat przekonany o niewinności Jezusa w.18
„Nie miej nic do czynienia z tym Sprawiedliwym" w.19
Trzy pytania Piłata w.20-23
„Nie jestem winny krwi tego Sprawiedliwego" w. 24
Lud przekonany o winie Jezusa w.25
Barabasz i Jezus w.26
Wyszydzenie Jezusa jako „króla Żydów" w.27-31 a
Innym bardzo charakterystycznym dla Biblii środkiem stylistycznym są antropomorfizmy, czyli przypisywanie cech i właściwości ludzkich zjawiskom przyrody i Bogu. Antropomorfizm może dotyczyć cech fizycznych (antropomorfizm fizyczny) bądź tez psychicznych (antropomorfizm psychiczny, antropopatyzm). Pierwszy z nich występuje zwłaszcza w grupie tekstów Starego Testamentu zaliczanych do tzw. tradycji jahwistycznej (od nazywania Boga imieniem Jahwe) i u niektórych proroków: Bóg ma usta (Iz.1:20), nos (I Mojż.18:21), oddech (Iz.30:33), chodzi (I Mojż.3:8), odpoczywa (I Mojż.2:2). Zaś drugi antropomorfizm ukazuje Boga, który się cieszy (Ps. 104:31), gniewa (II Mojż 4:14), przygotowuje zemstę (Jer.46:10), żałuje swoich dzieł (I Mojż.6:6). Stosowanie antropomorfizmów jest naturalnym następstwem usiłowania mówienia o niewyobrażalnym i niewidzialnym Bogu w sposób choć w stopniu minimalnym działającym na wyobraźnię.
Język biblijny pełen jest różnego rodzaju idiomów (zwrotów właściwych tylko danemu językowi i nieprzetłumaczalnych dosłownie na inny język). Ich sens nie wynika z poszczególnych słów, lecz z całego sformułowania. I tak np. często występujący w Biblii zwrot pojawiający się w odpowiedzi: „tyś powiedział", stanowi uroczyste potwierdzenie prawdziwości danej wypowiedzi. Inny przykład. Zamiast mówić: „jestem w niebezpieczeństwie", Izraelici mówili: „dusza moja jest w moich rękach" (Ps.11 9:109). Nasze polskie przekłady nie zachowały tego idiomu. Równie często pisarze biblijni stosowali formułę: „powiedział mówiąc", w której imiesłów ma wartość dwukropka (por. np. relację o Zachariaszu, który będąc niemy, „zażądał tabliczki i napisał, mówiąc" – Łuk.1:63).
Egzegeza retoryczna (badająca tekst biblijny pod kątem zastosowanych w nim elementów sztuki przemawiania) wskazuje na występowanie – szczególnie w Nowym Testamencie (Listy św. Pawła) – różnych środków retorycznych, np. pewnych ogólnie znanych twierdzeń, przysłów lub urywków ze znanych i cytowanych tekstów (toposów). I tak w Rzym.1:2 apostoł odwołuje się do „Ewangelii Bożej, którą Bóg przedtem zapowiedział przez swoich proroków w Pismach Świętych", i nie wykłada ani treści tej Ewangelii, ani nie podaje, w którym miejscu Pism jest o niej mowa, ponieważ zakłada, ze odbiorcy listu to wiedzą.
Często w pismach Nowego Testamentu pojawia się tez metoda pozornej dyskusji, dialogu, w którym autor w swoim rozumowaniu umieszcza argumenty partnera (diatryba) bądź tez za punkt wyjścia dla swojego rozumowania przyjmuje stanowisko, z którym się nie zgadza: czyni tak po to, aby w określony sposób dojść do własnego stanowiska (correctio). Jako przykład takiego zabiegu służyć może trzeci rozdział Listu do Rzymian.
W Biblii występuje jeszcze wiele innych zjawisk stylistycznych, o nich wszystkich nie sposób jednak opowiedzieć w tak krótkim artykule.
Ewa Jóźwiak