NR 3/2017, ss. 27–30
Temat krytyki stosunków gospodarczych, a w szczególności procesów globalizacyjnych, jest jednym z istotnych wątków w pracach międzynarodowych wspólnot luterańskiej (Światowa Federacja Luterańska) i reformowanej (Światowa Wspólnota Kościołów Reformowanych – ŚWKR, wcześniej: Światowy Alians Kościołów Reformowanych – ŚAKR). Przyjrzymy się jej w tym drugim wydaniu. Jest to przykład zaangażowania Kościołów tradycji reformowanej we współczesną debatę, który odzwierciedla także charakterystyczne dla tradycji reformowanej podejście do jej wyznań wiary. Jest tak dlatego, że jednym z kluczowych tekstów określających stosunek Kościołów zrzeszonych najpierw w ŚAKR, a od 2010 r. w ŚWKR do przemian gospodarczych w globalizującym się świecie jest tzw. „Wyznanie z Akry”.
Fakt formułowania dzisiaj nowego wyznania wiary dobrze wpisuje się w podejście tradycji reformowanej do jej tekstów wyznaniowych. Badacze wyznań wiary tradycji reformowanej Georg Plasger i Matthias Freundenberg wskazują na łączące je trzy zasadnicze cechy. Po pierwsze, są one partykularne i pluralistyczne. To znaczy, że tradycja reformowana nie ma zamkniętego katalogu wyznań wiary. Już w XVI w. przyjęło się, że poszczególne ośrodki, które przyjmowały reformację inspirowaną myślą szwajcarską, przygotowywały własne teksty wyznaniowe obowiązujące dla danego Kościoła na danym terytorium. Ten proces formułowania wyznań wiary nie zakończył się w żadnym wypadku w XVI w., ani nie dotyczył tylko Kościołów misyjnych wywodzących się z tradycji reformowanej. Także w XX w. lista tekstów, które w różnych Kościołach tradycji reformowanej zyskały status wyznań wiary, nie ogranicza się tylko do Barmeńskiej Deklaracji Teologicznej Kościoła Wyznającego z 1934 i Konkordii leuenberskiej z 1973 r.
Drugą cechą reformowanych wyznań wiary jest fundamentalne założenie, które głosi, że każde z nich może zostać zmienione i dostosowane w obliczu konfrontacji z Pismem Świętym. Jest to bezpośrednie zastosowanie zasady Ecclesia Reformata et Semper Reformanda (Kościół Reformowany i stale reformujący się), oczywiście łącznie z niejednokrotnie pomijanym, a kluczowym dodatkiem: Secundum Verbum Dei (według Słowa Bożego). Tego rodzaju podejście do znaczenia wyznań wiary cechowało już teksty z wieku XVI i jest stale obecne na gruncie tradycji reformowanej jako wyraz jej poważnego podejścia do swoich tekstów wyznaniowych. Takie pojmowanie chęci do stałego konfrontowania się z nadrzędnym źródłem Słowa Bożego powoduje natomiast, że same teksty wyznaniowe nie tracą swojego autorytetu. Bowiem to, że istnieje gotowość do ich korekty, stawia zadanie ich stałej i świadomej interpretacji i reinterpretacji, nie może zaś być traktowane jako przyczynek do lekceważenia ich treści.
Po trzecie, reformowane księgi wyznaniowe cechuje uniwersalność. Jest to cecha, która stoi w napięciu z dwoma poprzednimi, a więc partykularnością i pluralizmem oraz gotowością do ich reformowania. To napięcie nie prowadzi jednak do sprzeczności w reformowanym podejściu do swoich wyznań wiary, a raczej nadaje mu dynamizmu. Dzieje się tak, gdyż owa uniwersalność jest rozumiana w szczególny sposób – jako przedstawienie swoich wyznań wiary całemu Kościołowi, i to nie tylko tym jego częściom, które uznają je za swoje, z prośbą o krytyczną ocenę ich wglądu w Pismo Święte.
Rozwiązuje się bezprawne więzy
Te elementy podejścia do swoich wyznań wiary w tradycji reformowanej powodują, że ciągle jest w niej żywe pytanie o aktualną świadomość wyznaniową oraz problem rozróżnienia, czy dana zmiana okoliczności i kontekstu składania wyznania wiary domaga się jego sformułowania na nowo. Intensywna konfrontacja z tak postawionymi pytaniami była doświadczeniem ŚAKR podczas Rady Generalnej w Debreczynie w 1997 r. Od poprzedniego takiego spotkania, które miało miejsce w Seulu w 1989 r., świat przeszedł zasadnicze zmiany. Upadła żelazna kurtyna, zakończyła się zimna wojna, w Republice Południowej Afryki upadł system apartheidu, a w Malawi i Kongo dyktatury, toczyły się procesy pokojowe w konflikcie bałkańskim, Libanie, Gwatemali czy Irlandii Północnej. To wszystko dawało poczucie gwałtowanych zmian. Na ich percepcję wpłynęło także uświadomienie sobie w ŚAKR faktu, że 2/3 Kościołów członkowskich pochodziło z globalnego Południa. Spowodowało to wzrost świadomości takich problemów, jak globalne nierówności, negatywne skutki przemian gospodarczych oraz zniszczenie środowiska naturalnego. Metaforycznie wyrażone to zostało już w motcie Rady Generalnej, zaczerpniętym z Księgi Izajasza 58,6: „że się rozwiązuje bezprawne więzy”. Prowadzone zaś w czasie Rady dyskusje znalazły swój wyraz w „Oświadczeniu z Debreczyna”, które także ma formę wyznania wiary.
Rozpoczyna je nawiązanie do odpowiedzi na pytanie pierwsze zawarte w Katechizmie Heidelberskim, w którym czytamy: „W tym, że ciałem i duszą należę – zarówno teraz, gdy żyję, jak i wtedy, gdy umrę – nie do siebie, ale do Jezusa Chrystusa, mego wiernego Zbawiciela”. Wychodząc od tego cytatu w deklaracji wyznany jest brak gotowości uznania swojej odpowiedzialności za ciężary i niesprawiedliwość, jakie w dzisiejszym świecie się pojawiają. Dalej następuje siedem twierdzeń rozpoczynających się od deklaracji, że jako chrześcijanie nie należymy do siebie. Pierwsze z nich wychodzi od wiary w Boga Stwórcę i deklaruje gotowość pracy na rzecz zachowania stworzenia. Drugie od wiary w Jezusa Chrystusa jako Zbawiciela i głosi, że żadna ideologia ani program ludzki nie zna tajemnicy ostatecznego celu ludzkości. Co za tym idzie, zbawienie człowieka jest zależne wyłącznie od Chrystusa, a nie od ideologicznych projektów. Trzecie przywołuje cenę, jaką poniósł Chrystus za odkupienie człowieka, by zdeklarować nietraktowanie nikogo z góry, danie każdej osobie szansy na wykorzystanie swoich darów, niezależnie, czy jest kobietą, czy mężczyzną, młoda czy stara, a także solidarność z biednymi i cierpiącymi. Czwarte, wychodząc od wiary w Ducha Świętego, który wprowadza we wszelką prawdę, głosi odrzucenie traktowania ludzi i ich pracy jako towaru. Piąte mówi o powołaniu do życia we wspólnocie przemienionych przez Bożego Ducha, z czym powiązane jest zobowiązanie do prowadzenia życia w prostym stylu, będącym świadectwem Bożego porządkującego działania w gospodarstwie życia. Przedostatnie stwierdzenie przywołuje wiarę w Boże panowanie w świecie, które łączy się z gotowością do walki przeciw niesprawiedliwości. Ostatnie, siódme stwierdzenie, to deklaracja więzi ze wspólnotą reformowanych chrześcijan wszystkich miejsc i czasów, z którymi wspólnie głoszone jest: Soli Deo Gloria.
Niesprawiedliwy system ekonomiczny
„Oświadczenie z Debreczyna” jedynie zarysowało zasadnicze problemy, jakie pojawiły się w ramach prac Rady Generalnej. Jednocześnie podjęła ona decyzję, że konieczny jest dalszy proces, który poprzez rozpoznanie i wyjaśnienie problemów będzie prowadził do wyznania. Zakończeniem i skutkiem tego procesu było przyjęte przez kolejną Radę Generalną ŚAKR tzw. „Wyznania z Akry” w 2004 r. Rozpoczyna się ono od opisu procesu, który prowadził do jego sformułowania. Jako symboliczny impuls przedstawiona jest wizyta podczas Rady w lochach Elminy i Cape Coast, w których przetrzymywano niewolników przed wywiezieniem ich do Ameryki. Towarzyszy temu konstatacja, że problem niewolnictwa nie jest tylko kwestią przeszłości, którą da się podsumować jedynie słowami „nigdy więcej”, ponieważ taki słuszny postulat podważa rzeczywistość handlu ludźmi, który jest obecny w dzisiejszym świecie.
Obok wspomnianego wyżej wstępu „Wyznanie z Akry” podzielone zostało na trzy części. Pierwsza z nich, zatytułowana „Rozpoznawanie znaków czasu” stanowi diagnozę istniejącej sytuacji. W jej ramach wskazano na fakt, że stworzenie ciągle cierpi w ucisku. Przy czym autorzy „Wyznania z Akry” dostrzegają ścisły związek między cierpieniem, jakiego doświadczają ludzie, ze szkodami, jakich doznaje całość stworzenia. Nie ma więc w nim miejsca na przeciwstawienie interesu ludzi i interesów stworzenia. Raczej zaproponowana diagnoza szuka wspólnych elementów, które odpowiedzialne są za oba wymiary cierpienia.
Głównym winowajcą, którego na podstawie interpretacji znaków czasów identyfikuje „Wyznanie z Akry”, to niesprawiedliwy system ekonomiczny. Przejawia się on w nierównościach, o których świadczą: fakt, że 1 proc. ludzkości posiada bogactwa równe majątkowi 57 proc. najbiedniejszych, problem głodu i niedożywienia, kryzys zadłużenia, którego ofiarą padają biedne kraje, pandemia HIV/AIDS, a także wyniszczająca ziemię eksploatacja jej zasobów czy zmiany klimatyczne, które niosą za sobą destruktywne konsekwencje.
Ten system gospodarczy zbudowany jest na fundamencie neoliberalnej ideologii globalizacji, która twierdzi o sobie, że nie ma dla niej alternatywy. Zostaje ona scharakteryzowana jako ideologia nieskrępowanej konkurencji, konsumpcjonizmu, wzrostu gospodarczego i akumulacji kapitału, a także uwolnienia własności prywatnej od zobowiązań społecznych, liberalizacji i deregulacji rynku oraz odrzucenia wszelkich mechanizmów mających bronić biednych i słabszych i podporządkowania ich wzrostowi gospodarczemu. Co ciekawe, autorzy dokumentu wskazują, że neoliberalny paradygmat przeczy obecnej w klasycznej liberalnej ekonomii roli państwa jako regulatora chroniącego własność i umowy na rynku, co z czasem zaczęto łączyć z odpowiedzialnością państwa za dbanie o społeczny dobrobyt.
Krytykowany system gospodarczy działający na rzecz silnych jest według „Wyznania z Akry” chroniony przez kompleks sił ekonomicznych, militarnych, kulturowych i politycznych. Wyznanie odnosi do tego kompleksu pojęcie „imperium”. Wskazuje, że narzędziami ochrony tej ideologii są działania polityczne i gospodarcze światowego mocarstwa, jakim są Stany Zjednoczone. W interesie ochrony tego niesprawiedliwego systemu działają także takie instytucje międzynarodowe, jak na przykład Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Wierność temu systemowi odczytana zostaje na zakończenie części pierwszej, w odniesieniu do tekstu Ewangelii Łukasza 16,13, jako sprzeczna ze służbą Chrystusowi wierność bożkowi Mammonowi.
Wyznanie wiary i odrzucenie niesprawiedliwości
Taka diagnoza staje się punktem wyjścia do rozważań części drugiej, które skupiają się na wyznaniu wiary w obliczu ekonomicznej niesprawiedliwości i zniszczenia stworzenia. Rozpoczyna ją wskazanie, że wierność wyznaniu może się manifestować na różne sposoby. Warto zauważyć, że poza spisanym wyznaniem pojawiają się tam inne formy, które zakładają czynne zaangażowanie ludzi deklarujących swoją wierność jego treści, takie jak postawa osoby wyznającej czy wspólne wyznawanie przez wspólnotę. W chrześcijańskim wyznawaniu wiary te aspekty są ze sobą nieodłącznie splecione. Na przykład credo nicejskie stanowi fundamentalny tekst opisujący wiarę chrześcijańską, a jednocześnie jest tekstem liturgicznym wspólnie wyznawanym w nabożeństwie. Odwołanie do tych różnych form wyznania sugeruje, że treść tekstu z Akry, który ma właśnie taką formę, powinna również zaangażować chrześcijan nie tylko poznawczo, ale także w ich postawie wiary i jej wspólnym wyznawaniu. Zaznaczono także, że nie jest to klasyczna konfesja, gdyż ŚAKR nie ma prawa formułować takich wyznań wiary. Jednak przyjęta forma ma pokazać wagę problemu, a także, o czym będzie mowa w części trzeciej, powinna znaleźć odzwierciedlenie w życiu Kościołów.
Dalszą część tekstu otwiera wyznanie wiary w Trójjedynego Boga, a po nim następuje seria siedmiu antytez zbudowanych wokół schematu: „Wierzymy… – Odrzucamy…”. Widać tutaj inspirację takimi tekstami, jak będące wyrazem sprzeciwu wobec polityki apartheidu „Wyznanie z Belhar” (1982) czy Barmeńska Deklaracja Teologiczna. Pierwsza z antytez w imię wiary w suwerenność Bożą odrzuca wszelkie systemy gospodarcze (także gospodarkę centralnie planowaną), które godzą w tę suwerenność i wykluczają biednych i słabych. Kolejna w imię wiary w Boże przymierze łaski, które jest inkluzywne i w którym ludzie są partnerami Boga, odrzuca konsumpcjonizm, chciwą konkurencję czy neoliberalny egoizm. Trzecia odwołuje się do pojmowania wszelkich form życia ekonomicznego jako odpowiedzialności przed Bogiem i w imię tego odrzuca nieuregulowaną akumulację kapitału i nieograniczony wzrost kosztem dobra stworzenia. Czwarta głosi wiarę w Boga, który jest sprawiedliwy i odrzuca wszelki system gospodarczy stawiający zysk ponad dobrem ludzi, a także prywatyzujący to, co z Bożej woli przynależy wszystkim. Piąta teza, w imię wiary w Boże powołanie chrześcijan do opowiadania się po stronie słabszych, odrzuca wszelką teologię, która głosi, że Bóg troszczy się jedynie o bogatych, a także wszelkie formy niesprawiedliwości społecznej (dotyczącej płci, rasy, niepełnosprawności itd.). Szósta teza wskazuje, że jądrem Jezusowego powołania do misji jest to, by wszyscy mieli życie i obfitowali, a co za tym idzie odrzuca wszelką praktykę i nauczanie Kościoła, które sprzeniewierza się tej misji. Ostatnia, siódma antyteza mówi o Bożym powołaniu do jedności Kościoła i jego misji i sprzeciwia się rozdzielaniu sprawiedliwości i jedności w życiu Kościoła.
Widoczne już wcześniej sugestie tego, że wyznanie wiary powinno przełożyć się na praktykę, widać także w zakończeniu części drugiej. Znalazła się tam bowiem deklaracja uznania i wyznanie grzechów współudziału tych, którzy składają „Wyznanie z Akry”, w krytykowanym przezeń niesprawiedliwym systemie gospodarczym. Całość tej części kończy doksologia, a więc oddanie chwały Trójjedynemu Bogu.
„Wyznanie z Akry” zamyka część trzecia, która jest wezwaniem dla Kościołów, by przyjęły je jako swoje i podjęły trud praktycznego zastosowania go w lokalnym kontekście. Widać w niej świadomość, że poszczególne Kościoły ŚAKR są na różnym etapie procesu dochodzenia do wyznania. Proces ten został zdefiniowany w trzech krokach: 1. rozpoznanie problemów; 2. wyjaśnienie ich; 3. wyznanie. Wzywa się Kościoły, by konsekwentnie szły drogą prowadzącą do wyznania, a jednocześnie cały Alians, by w kwestiach poruszonych w „Wyznaniu z Akry” podjął działania we współpracy z partnerami ekumenicznymi, międzyreligijnymi, a także przedstawicielami społeczeństw.
„Wyznanie z Akry” stanowi próbę wyrażenia troski o sprawy publiczne w szczególnej dla chrześcijaństwa formie. Dlatego też tekst ten splata bardzo ściśle prawdy wiary chrześcijańskiej z ich praktycznymi konsekwencjami odnośnie do stosunku chrześcijan do istniejącej rzeczywistości gospodarczej i jej konsekwencji dla ludzi i środowiska.
*
Przy przygotowaniu artykułu korzystałem m.in. z:
- „Reformierte Bekenntnisschriften. Eine Auswahl von den Anfängen bis zum Gegenwart”, red. G. Plasger, M. Freundenberg, Göttingen 2005;
- „Reformiertes Bekennen heute. Bekenntnistexte der Gegenwart von Belhar bis Kappel”, red. M. Hofheinz, R. J. Meyer zu Hörste-Bührer, F. van Ooreschot, Neukirchen-Vluyn 2015.
* * * * *
Jerzy Sojka – doktor teologii ewangelickiej, adiunkt w Katedrze Teologii Systematycznej w Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie
Czytaj też: