Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

NR 3/2016, ss. 32–36

Kosciol szkocki na Maderze (fot. Marek Battek)Maderyjczycy przeważnie są katolikami. Na wyspie mieszka jednak też pewna liczba protestantów. Najwięcej jest anglikanów, ale można tam znaleźć również prezbiterian, luteran i baptystów.

Madera jest często nazywana „perłą Atlantyku”. Jak wykazały badania geologów, wyspa wynurzyła się z oceanu ok. 5,2 mln lat temu wskutek licznych wybuchów podwodnych wulkanów.

Ta niewielka, długości niespełna 60 km wyspa należy do archipelagu Makaronezji, w skład którego wchodzą też Wyspy Kanaryjskie, Azory i Wyspy Zielonego Przylądka. Wyspa jest zbudowana z bazaltów i tufów wulkanicznych – jedne i drugie są koloru czarnego. Charakterystyczne dla jej krajobrazu są wysokie (niektóre mają prawie 600 m wysokości) klify, czyli urwiste wybrzeża nadmorskie, oraz wąskie, kamieniste plaże, na których często znajdują się poletka rolników. Mieszkańcy wyspy, osiedleni zwykle na szczycie klifów, docierają do swoich ogródków… kolejkami linowymi (teleferico), które są udostępnione także turystom.

Legenda i historia

Według legendy (bardzo słabo potwierdzonej historycznie) miał tu się osiedlić polski król Władysław Warneńczyk, rzekomo cudownie ocalały z bitwy pod Warną. Ekstremalna wersja tej legendy przypisuje również Warneńczykowi ojcostwo… Krzysztofa Kolumba. Natomiast wiadomo na pewno, że Kolumb ożenił się w 1479 r. z córką gubernatora pobliskiej wyspy Porto Santo – Donną Felipą, która jednak po kilku latach zmarła.

Już od XVII w. na Maderze osiedlało się wielu przemysłowców i kupców pochodzących z Wysp Brytyjskich. Zajmowali się najczęściej produkcją lub handlem winem i cukrem, założyli nawet izbę handlową – British Factory. Zazwyczaj byli oni członkami Kościoła anglikańskiego lub prezbiteriańskiego, często żenili się z Maderyjkami, toteż niejeden współcześnie żyjący Maderyjczyk może powołać się na swoje angielskie lub szkockie korzenie. Najstarsza na wyspie wytwórnia wina madera należy od początku do dziś do szkockiej rodziny Blandy (jest zresztą udostępniona do zwiedzania).

Liczba Brytyjczyków na Maderze wzrosła na początku XIX w., kiedy podczas kampanii napoleońskiej znaczna część wyspy stała się brytyjską bazą wojskową. Pomimo iż Brytyjczycy nigdy nie stanowili na wyspie znaczącego odsetka mieszkańców, to jednak wywierali silny wpływ na lokalną gospodarkę i kulturę. Odnotowano, że w 1873 r. jeden z portugalskich historyków ubolewał nad „anglicyzacją” wyspy.

Maderę – administracyjnie stanowiącą prowincję Portugalii – zamieszkuje ok. 270 tys. mieszkańców, przeważnie katolików. Na wyspie jest kilka sanktuariów maryjnych. Największe z nich znajduje się na wzgórzu Monte na przedmieściach stolicy Madery – Funchal – jest w nim pochowany ostatni cesarz Austrii Karol Habsburg, który zmarł na wygnaniu na Maderze w 1922 r. Dojeżdża się tam kolejką linową. Jednak na Maderze mieszka też pewna liczba protestantów. Najwięcej jest anglikanów, ale można tam znaleźć także prezbiterian i baptystów.

Baptyści

Zbór baptystyczny w Funchal istnieje od 1976 r., prowadzi nabożeństwa i studia biblijne w językach angielskim, portugalskim i rosyjskim. Według informacji z ich ulotki i strony internetowej, zbór liczy około 50 ochrzczonych dorosłych 10 narodowości, a w niedzielnych nabożeństwach uczestniczy łącznie ok. 100 osób. Przez 40 lat pastorem zboru był Edgar (Ed) Potter, pochodzący z Colorado, któremu w służbie pomagała żona Abbie, zajmująca się oprawą muzyczną nabożeństw, oraz lider uwielbienia – Roy Edens, Brytyjczyk z Kornwalii.

W kwietniu 2016 r., po 40 latach służby w zborze w Funchal, pastorostwo Potter zakończyli swoją długoletnią pracę na Maderze i wrócili na zasłużoną emeryturę do USA. Pastora Pottera w służbie zastąpił miejscowy zborownik z wieloletnim stażem – brat José Carlos, który po spełnieniu wszystkich wymogów formalnych w grudniu 2016 r. zostanie ordynowany na nowego pastora wspólnoty baptystycznej w stolicy Madery.

Anglikanie

Wśród atrakcji turystycznych Funchal wszystkie przewodniki wymieniają między innymi miejscowy kościół anglikański (Igreja Inglesa) oraz Cmentarz Angielski (Cimitério Inglés). Maderyjczycy wyznania anglikańskiego należą do diecezji w Europie (dawniej diecezja Gibraltaru), obejmującej wszystkich anglikanów zamieszkujących kontynentalną Europę, Maroko i całe terytorium dawnego ZSRR. Aktualny biskup diecezji wielebny Robert Innes rezyduje od 2014 r. w Brukseli. Diecezja dzieli się na siedem archidiakonii. Terytorium Hiszpanii, Portugalii (więc także Madery) i Maroka należy do archidiakonii Gibraltaru z siedzibą w Fuengiroli koło Malagi.

Kościół anglikański św. Trójcy (port. Santissima Trindade, ang. Holy Trinity) w Funchal został wzniesiony w latach 1820–1822 w stylu klasycystycznym, inspiracją był renesans florencki. Zgodnie z ówczesnymi rozporządzeniami prawnymi obowiązującymi na wyspie, świątynie niekatolickie musiały się różnić od katolickich i nie mogły wyróżniać się w przestrzeni. Dlatego też do kościoła prowadzi wąskie przejście między kamienicami (bez planu miasta nie jest tu łatwo trafić), nie ma on wieży, tylko sygnaturkę, nie odbiega też wysokością od sąsiednich budynków. Wnętrze kościoła jest skromne. Można go zwiedzać we wszystkie dni powszednie, w niedzielę goście są zapraszani do udziału w nabożeństwie.

Nabożeństwa sprawowane są według liturgii wysokokościelnej. Zgodnie z doktryną anglikańską, wszyscy ochrzczeni uczestnicy nabożeństwa mogą przystąpić do Wieczerzy Pańskiej, bez względu na formalną przynależność konfesyjną. Po nabożeństwie uczestnicy zapraszani są na herbatę i ciasto do sali parafialnej.

Pod kościołem pochowany jest jeden z donatorów parafii – William Reid, założyciel istniejącego do dziś w Funchal luksusowego hotelu Reid’s Palace Hotel (udział w popołudniowym five o’clock w tym hotelu kosztuje 30 euro i wymagany jest strój wizytowy). W otaczającym kościół ogrodzie znajduje się odlane z brązu popiersie królowej Portugalii Filippy Lancaster (1360–1415), angielskiej księżniczki, żony króla Jana (Joao) I i matki króla Edwarda oraz m.in. księcia Henryka Żeglarza, dzięki któremu Portugalia stała się największą potęgą morską ówczesnego świata. Królowa Filippa była bardzo w Portugalii popularna i od jej cza-sów datują się silne więzi, do dziś łączące Portugalię z Anglią.

Parafia anglikańska w Funchal aktywnie uczestniczy w życiu kulturalnym miasta – przynajmniej raz w tygodniu organizuje w kościele koncerty muzyki poważnej, które cieszą się dużym powodzeniem wśród turystów. Jest też jednym z organizatorów maderyjskiego święta kwiatów, które odbywa się co roku w kwietniu, wkrótce po świętach wielkanocnych.

Cmentarz Angielski jest najciekawszą nekropolią na wyspie. Od II poł. XIX w. chowano tu cudzoziemców, głównie protestantów. Na nagrobkach spotkać można nazwiska angielskie, niemieckie, holenderskie, szwedzkie, węgierskie, czeskie. Znaleźliśmy także nagrobek małżeństwa z Polski – sądząc po umieszczonej na nim rzeźbie Matki Boskiej, zmarli protestantami na pewno nie byli. Krzyże na nagrobkach są w mniejszości, częściej na stelach można znaleźć inskrypcje biblijne. Cmentarz można zwiedzać w dni powszednie – jeśli brama jest zamknięta, trzeba zadzwonić do bocznej furtki, gdzie mieszka kustosz. Wypada zostawić w skarbonce w kaplicy drobną ofiarę na renowację cmentarza. Dzięki wsparciu turystów odrestaurowano już część ciekawych nagrobków – na renowację czeka między innymi grób Paula Langerhansa (1847–1888), wybitnego niemieckiego lekarza anatomopatologa, który ostatnie lata życia spędził na Maderze.

Tajny zbór prezbiteriański

W samym centrum Funchal, na obrzeżach parku miejskiego (Jardim Municipal), zaledwie kilka minut spacerem od katedry katolickiej, znajduje się kościół prezbiteriański, znany w mie-ście jako „kościół szkocki”, niekiedy także jako kościół św. Andrzeja. Wzniesiono go pod koniec XIX w. w stylu neogotyckim. Skromny wystrój wnętrza jest w całości wykonany z drewna.

Pierwszy zbór prezbiteriański na Maderze założył szkocki lekarz i misjonarz Robert Reid Kalley (1809–1888). Przyjechał on na Maderę w 1838 r. ze swoją żoną Margaret, która chorowała na gruźlicę – liczyli na to, że ciepły klimat Madery złagodzi jej dolegliwości.

Kalley zwrócił uwagę na fakt, że znaczna większość Maderyjczyków w tym czasie była jeszcze analfabetami, założył więc kilkanaście szkół, w których tubylcy mogli się uczyć czytania i pisania. Oprócz szkół Kalley założył także szpital. Zgodnie z ówczesną konstytucją Portugalii, religią państwową był katolicyzm, innowiercy mogli sprawować „prywatny” kult (anglikanie wybudowali własny kościół, prezbiterianie spotykali się na wspólnym czytaniu Biblii i nabożeństwach w prywatnych domach), zakazane było jednak prowadzenie działalności prozelitycznej wobec katolików.

Ponieważ wielu Maderyjczyków, którzy nauczyli się czytania i pisania w szkołach misyjnych, było zainteresowanych uczestnictwem w studiach biblijnych (przekład protestanckiego kanonu biblijnego na język portugalski wydało już w 1808 r. Brytyjskie Towarzystwo Biblijne), spotykano się najpierw potajemnie, a od 1842 r. nabożeństwa prezbiteriańskie sprawowane były w domu opieki dla głuchoniemych.

Katolicki biskup Funchal zakazał Kalleyowi dalszej działalności, misjonarz trafił nawet w 1843 r. na kilka miesięcy do więzienia. Jedna z wyznawczyń, Maria Joaquina Alves, matka siedmiorga dzieci, została aresztowana i skazana na śmierć za „apostazję, herezję i bluźnierstwo”. Do wykonania wyroku jednak nie doszło, ponieważ sąd apelacyjny w Lizbonie ten wyrok uchylił.

Pomimo tych trudności w maju 1845 r. w Funchal powstał tajny zbór prezbiteriański, zrzeszający 74 wiernych, w tym 61 nawróconych Maderyjczyków. Jednak już w roku następnym zbór zlikwidowano – dzień 9 sierpnia 1846 r. nazywany jest przez prezbiterian „nocą św. Bartłomieja na Maderze”. W dzień ten fanatyczny tłum katolików pod wodzą kanonika Karola Telles de Meneses (przy pełnej aprobacie miejscowego biskupa katolickiego oraz gubernatora wyspy) wtargnął do...

 

Pełny tekst artykułu (po zalogowaniu w serwisie)

Jak uzyskać pełny dostęp do zasobów serwisu jednota.pl

* * * * *

Joanna Szczepankiewicz-Battek – doktor habilitowana geografii turystycznej

 

Galeria zdjęć z Madery: 1–3. kościół szkocki, 4. cmentarz anglikański, 5. popiersie Józefa Piłsudskiego (fot. Marek Battek)