Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

NR 1/2016, ss. 25–29

ks. Johannes LepsiusDzięki takim osobom, jak Johannes Lepsius, wspólnota międzynarodowa w czasie pierwszej wojny światowej nie pozostała głucha na los tysięcy prześladowanych wówczas Ormian, potrafiła – inaczej niż dwadzieścia lat później, gdy szło o kwestie ochrony ludności żydowskiej – wykrzesać z siebie siły i środki finansowe, które pomogły wielu przetrwać ten najtrudniejszy czas.

Publikując swe raporty na temat prześladowania i dyskryminacji chrześcijan na świecie Międzynarodowy Instytut na Rzecz Wolności Religii wraz ze współpracującymi partnerami przypomniał w roczniku za rok 2015 o wielu inicjatywach przywołujących zbiorowej pamięci wydarzenia sprzed wieku[1]. W procesie upadku imperium osmańskiego i tworzenia nowego państwa – republiki tureckiej – doszło do masowego exodusu i mordów na tysiącach chrześcijan. Rozgrywająca się wówczas pierwsza wojna światowa stanowiła jeden z głównych czynników wspierających rozkład monarchii osmańskiej, a teatr wojenny sprzyjał działaniom na skalę, którą trudno do dziś ostatecznie oszacować. Dane mówią o ponad dwóch milionach ludzi, którzy stracili wówczas życie. Dalszych kilka milionów uciekało do krajów ościennych, np. do Rosji, sporo osiedliło się w krajach europejskich, wywędrowało do Ameryki Południowej czy Australii. Większość ofiar prześladowań stanowili wówczas Ormianie, lecz byli wśród nich Asyryjczycy, przedstawiciele Kościołów syryjskich, prawosławni Grecy pontyjscy i inni. Gdy piszę te słowa, kolejne tysiące chrześcijan uciekają z Bliskiego Wschodu. Orientalne chrześcijaństwo, jak pisze Dariusz Rosiak, ginie pod wpływem prześladowań, których końca nie widać[2]. Inne są przyczyny tego stanu rzeczy, jednakże rezultat zdecydowanie podobny i trudno nie zauważyć, że na ziemiach, gdzie rozwijała się najstarsza kultura religijna chrześcijaństwa, niedługo może jej już tam nie być.

Opisując zdarzenia sprzed stu lat, pragnę przypomnieć czytelniczkom i czytelnikom JEDNOTY postać wybitnego duchownego ewangelickiego, którego 90. rocznica śmierci minęła 3 lutego 2016 r. To właśnie między innymi dzięki takim osobom, jak Johannes Lepsius, wspólnota międzynarodowa, ogarnięta wysyłaniem tysięcy żołnierzy na front, nie pozostała głucha na los tysięcy prześladowanych wówczas Ormian, potrafiła – inaczej niż dwadzieścia lat później, gdy szło o kwestie ochrony ludności żydowskiej – wykrzesać z siebie siły i środki finansowe, które pomogły wielu przetrwać ten najtrudniejszy czas.

Temat na powieść – czyli o Ormianach w literaturze pięknej

Licząca ponad osiemset stron powieść „Czterdzieści dni Musa Dah”, wydana po raz drugi w Polsce w 2013 r. przez poznańskie wydawnictwo Zysk i Spółka[3], należy do pierwszych i najbardziej chyba znanych opisów dramatu diaspory ormiańskiej w prozie XX w. Jej autor, pisarz niemiecki żydowskiego pochodzenia Franz Werfel (1890–1945), nie przypuszczał, że jego dzieło stanie się nie tylko bardzo popularne, lecz swoim przesłaniem wzmocni tożsamość narodową samych Ormian. W Nowym Jorku, gdzie znalazł się Werfel prześladowany przez hitlerowską władzę, czekali na niego ormiańscy emigranci. Rozentuzjazmowany tłum skandował „Anioł stróż!”, a zaniepokojona całą sytuacją żona Alma zapisała: „(…) kazanie w ormiańskim kościele, w którym ksiądz powiedział: »od zawsze byliśmy narodem. Ale dopiero Franz Werfel dał nam duszę!«”[4].

Na kartach książki pojawia się postać ewangelickiego duchownego, uważana często przez czytelników za wytwór fantazji i kreacji artystycznej autora. Jeden z najważniejszych rozdziałów Werflowskiej wizji eksterminacji ludu ormiańskiego to fascynująca historiozoficzna dysputa pastora ewangelickiego z tureckim ministrem wojny Enwerem Paszą[5]. Autor powieści rekapituluje w niej większość dokumentów znanych już wcześniej. Rozmowa ta ukazuje wszystkie racje, którymi kieruje się człowiek, starając się uratować każde, pojedyncze ludzkie życie, targując się z oprawcą o cały naród.

Pierwowzorem literackiej postaci pastora jest Johannes Lepsius (1858–1926), który nie tylko opublikował raporty stanowiące historyczne źródło tej rozmowy, lecz uczynił w tej kwestii znacznie więcej[6].

Zauważyć należy, że w XX w. nie brakło ludzi pragnących nieść pomoc prześladowanym, mordowanym, lecz niewielu czyniło to tak długotrwale i z takim zaangażowaniem, jak Johannes Lepsius w odniesieniu do narodu ormiańskiego[7]. Dzieło Werfla przybliżyło czytelnikom problem: „Na przykładzie losu kilkudziesięciu bohaterów [autor ukazał] zbrodnię ludobójstwa, jakiej dopuściło się państwo tureckie na narodzie ormiańskim w 1915 r. W czasie kiedy po Europie szalała wielka wojna, na terenie starożytnych ziem ormiańskich na południowy wschód od Morza Kaspijskiego Turcy zaczynają systematycznie eksterminować swych chrześcijańskich poddanych. Skala ich okrucieństw i mordów jest porażająca: całe ormiańskie wioski wyrżnięte szablami, setki ludzi palonych żywcem, spychanych w przepaście, obdzieranych ze skóry, topionych w morzu”[8].

Bliskowschodnie doświadczenia Lepsiusa

Rodzina Lepsiusów należała do elity intelektualnej Prus. Jego ojciec, Carl Richard Lepsius, był twórcą naukowej egiptologii, kierownikiem wielu ekspedycji archeologicznych na Bliski Wschód. Matka, Elisabeth Klein, wywodziła się z bardzo znanej berlińskiej rodziny teologów Nicolai. Angażowała się bardzo w działalność Kościoła ewangelickiego na gruncie społecznym, podzielając poglądy Johanna Hinricha Wicherna, który postulował potrzebę indywidualnego nawrócenia i głębokich reform socjalnych. Johannes urodził się 15 grudnia 1858 r. w Berlinie. Chłopiec wychowywany był w duchu neopietystycznym o bardzo głębokiej i refleksyjnej pobożności. Dom rodzinny wpłynął na wybór studiów uniwersyteckich: Johannes Lepsius uzyskał w 1880 r. promocję doktorską w zakresie teologii, będąc jednym z najmłodszych doktorów uniwersytetu berlińskiego. Odebrał staranne wykształcenie, łączące teologię z filozofią i matematyką.

Po ukończeniu studiów i obowiązkowej służbie wojskowej Lepsius został ordynowany 12 października 1884 r. w Berlinie na duchownego Kościoła Ewangelicko-Unijnego w Prusach i oddelegowany do niemieckiej parafii w Jerozolimie jako wikariusz i nauczyciel gimnazjalny. Pracował tam do 1886 r. Pobyt w Palestynie to całkowita zmiana w jego życiu. Pod wpływem swej przyszłej żony, urodzonej w Nazarecie Margarethe (zwanej Maggie) Zeller, wikariusz parafii niemieckiej nawiązał kontakty z tak zwaną „protestancką międzynarodówką” w Ziemi Świętej – nastawioną liberalnie, bez zacietrzewienia nacjonalistycznego i dość otwartą na ekumenizm. Należeli do tej grupy duchowni anglikańscy pracujący w Jerozolimie, mieszkający tam Niemcy, także misjonarze. Środowiska misyjne to wywodzący się głównie z Wirtembergii kaznodzieje, m.in. rodzina Zellerów, ludzie o bardzo zaangażowanej i głębokiej pobożności. Lepsius, który miał duże zdolności pisarskie (literatem zostanie do końca życia), zaczął w Jerozolimie łączyć akademicką teologię biblijną z ruchami przebudzeniowymi, tak bardzo istotnymi dla odnowy protestantyzmu.

W 1886 r. na zakończenie wikariatu odbył się ślub Margarethe i Johannesa. Oboje wrócili do Niemiec, aby podjąć pracę w parafii Friesdorf, położonej w górach Harzu. Była to bardzo biedna wspólnota, Lepsius rozwinął intensywną działalność pomocową i stworzył pierwszą na gruncie niemieckim manufakturę produkującą dywany. Fabryka zatrudniała bezrobotnych, zaczęła szybko przynosić dochody.

Zaangażowanie społeczne pastora przysporzyło mu bardzo wielu wrogów, głównie wśród kolegów, którzy widzieli w nim nie tylko konkurenta, lecz także nieco szalonego człowieka, angażującego się zbyt mocno w sprawy innych. Doświadczenia, jakie zebrał Lepsius pracując na Bliskim Wschodzie, to szeroka sieć kontaktów z duchownymi z Kościołów syryjskich i armeńskich oraz specjalne wyczulenie na potrzeby chrześcijan żyjących w imperium osmańskim[9] i dość dobry wgląd w tę sytuację[10].

Fabryka przynosiła dość dobre dochody, pieniądze z nadwyżki zaczęto wydawać na wsparcie chrześcijan w państwie osmańskim. W roku 1895 powstała Niemiecka Misja Orientu (Deutsche Orient Mission). Wówczas, gdy naród ormiański dosięgła pierwsza odsłona przyszłej katastrofy[11], razem ze szwagrem pastorem Zellerem i kręgiem przyjaciół Lepsius założył stowarzyszenie, które w ciągu kilku miesięcy zasiliło stu członków. Niedługo dołączył do tych działań pastor Ernst Lohmann (1860–1936), który w roku 1896 opublikował pierwszą broszurę informacyjną o prześladowaniach Ormian przez Turcję osmańską – wydał ją na własny koszt, ponieważ gazety europejskie były przekupywane przez urzędników tureckich, wprowadzając często w kwestiach Ormian tzw. autocenzurę prewencyjną[12].

W roku 1896 Lepsius udał się do Turcji jako przemysłowiec zainteresowany produkcją dywanów. Od początku zaplanowanego wyjazdu Lepsius miał trudności z otrzymaniem wizy tureckiej, jednak wyjazd doszedł do skutku, a producentowi dywanów udało się uzyskać pierwsze, dość dokładne informacje na temat prześladowań i masakr.

Po powrocie z Turcji Lepsius powołał do życia Dzieło Pomocy dla Ormian (Armenier Hilfswerk) i zajął się zbieraniem datków na sierocińce, szkoły i szpitale. Pieniądze pozwoliły na wsparcie Ormian w Kaysari oraz Urfie (dawna Edessa). W tamtym czasie powstało pierwsze naukowe dzieło Lepsiusa pt. „Armenia i Europa” – europejska opinia publiczna dowiedziała się o sytuacji w Turcji i postępujących prześladowaniach.

Nawał zajęć duszpasterskich spowodował, że pastor zwrócił się do władz kościelnych z prośbą o udzielenie mu bezterminowego urlopu i oddelegowanie do pracy na rzecz potrzebujących i prześladowanych chrześcijan, jednakże prośba nie uzyskała akceptacji przełożonych. Johannes Lepsius postawił wówczas wszystko na jedną kartę i złożył wymówienie. W 1897 r. duchowny przestał pracować w parafii i poświęcił się całkowicie chrześcijanom Kościoła Ormiańskiego w Turcji.

Coraz bardziej zaczęła się ujawniać polityczna postawa pastora Lepsiusa, który określał się jako opozycjonista wobec polityki Rzeszy Niemieckiej. Był krytykowany za dystans wobec niemiecko-tureckiego aliansu politycznego, który w najbliższym czasie doprowadził do zintensyfikowania wzajemnych relacji Niemiec i Turcji[13].

Od 1897 r. Lepsius odbył sześć długich podróży do Turcji. Centrum działalności na terenie Niemiec był Poczdam. Ciężkim ciosem była śmierć żony w 1898 r. Lepsius został sam z sześciorgiem nieletnich dzieci. Ożenił się później po raz drugi.

Od roku 1900 zaczęły się zmieniać także priorytety działalności stowarzyszenia: zmieniono nazwę na Niemiecka Misja dla Orientu – Dzieło Pomocy Ormianom. Głównym sposobem działania pastora Lepsiusa była szeroko rozumiana publicystyka kościelna. Najbardziej znane czasopismo, które redagował, nosiło tytuł „Królestwo Chrystusa” („Das Reich Christi”). Ukazywało się z dodatkiem „Z pracy Dzieła Pomocy Ormianom”.

Pastor Lepsius był cenionym ekspertem i mówcą. Ze względu na jego znajomość problematyki ormiańskiej, także od strony politycznej, w 1897 r. zaproszono go jako specjalnego gościa na pierwszy zjazd ruchu syjonistycznego w Bazylei.

Od 1905 r. praca Misji dla Orientu zaczęła się rozrastać: szpitale i sierocińce budowano nie tylko w Turcji, lecz także w Bułgarii, Kazachstanie oraz Persji (Iran). W Poczdamie powołano do istnienia Seminarium misyjne dla chętnych do pracy z chrześcijanami na wschodzie oraz wprowadzono krótkie kursy z wiedzy o islamie: „Plan dydaktyczny i program seminarium wywołał zainteresowanie w Anglii i USA. W jego centrum znajdowały się starożytne języki, teologia, prawo i literatury krajów islamskich. Seminarium poczdamskie było, mimo trudnych warunków działania, miejscem bardzo poważnego dialogu z islamem”[14].

W latach 1912–1914 Lepsius odbył kolejne podróże do Turcji. Poproszono go – na wniosek patriarchatu ormiańskiego przy wsparciu Niemiec, które odkryły kompetencje Lepsiusa, uznawanego do tej pory za osobę niepożądaną – o doradztwo w sprawie planowanych przez władzę państwową tzw. reform ormiańskich, mających w ciągu dwóch lat przyznać autonomię dla tej ludności[15].

Lata 1915–1916

Po wybuchu wojny i włączeniu się w nią państwa tureckiego Niemcy, jako sojusznicy tego kraju, wiedzieli doskonale, co się w tym czasie działo na jego terenach. Ambasador niemiecki w Stambule Hans baron von Wangenheim wysłał do Lepsiusa zaszyfrowany telegram z informacjami na temat masowych deportacji ludności ormiańskiej do Mezopotamii oraz przeprowadzanych mordach.

Od 24 czerwca do 5 października 1915 r. Lepsius przebywał w Turcji, próbował rozmawiać z ministrem wojny Enwerem Paszą w nadziei, że odwiedzie go od zbrodniczych planów, które ludność ormiańską miały zaprowadzić „donikąd” (słowa Enwera Paszy cytowane przez Lepsiusa w różnych publikacjach). Niemcom, jako sojusznikom Turcji, pastor zarzucał całkowitą uległość wobec Turków osmańskich i czynił to na oficjalnej konferencji prasowej zorganizowanej 5 października 1915 r. Erik J. Zürcher pisze: „Latem 1915 roku wschodnia i środkowa Anatolia została już oczyszczona z Ormian. Następnie rozpoczęto ich deportacje z jej zachodniej części, które ciągnęły się aż do końca lata 1916 roku. Zasadniczo przesiedlenia realizowano według podobnego wzoru, ale ich przebieg wyglądał różnie w różnych miejscach. Na jednych terenach ormiańskim rodzinom dawano 24 godziny na spakowanie dobytku i wyjazd, na innych – kilka dni. W jednym miejscu pozwalano im sprzedać majątek, a w innym ich majątki »przekazywano pod ochronę« władz. Karawan Ormian pilnowały oddziały żandarmerii, które bardzo często zachowywały się wobec nich bardzo brutalnie”[16]. Ofiary śmiertelne szacuje się na minimum 800 tys. (zdarzają się także liczby sięgające 1,5 mln, choć te uważa się za zbyt zawyżone).

Alarm! Sprawozdania Lepsiusa o sytuacji Ormian

W 1916 r. Johannes Lepsius opublikował w błyskawicznym tempie „Sprawozdania o położeniu narodu ormiańskiego w Turcji”, wygrywając wyścig z czasem i niemiecką cenzurą wojenną, gdyż udało mu się sprzedać 25 tys. egzemplarzy (mimo protestów ambasadora Turcji). Założeniem publikacji było udostępnienie tego stanu wiedzy wszystkim parafiom ewangelickim na terenie Niemiec[17]. 15 lipca 1916 r. zalecono Lepsiusowi – jako persona non grata utrudniającej współpracę między sojusznikami – wyjazd z kraju i udanie się na emigrację do Holandii. W Hadze Dzieło Pomocy dla Ormian mogło się rozwijać pod nazwiskiem jego twórcy, bez włączania do niego sił politycznych, choć kanclerz Rzeszy Theobald Bethmann-Hollweg potajemnie pozwalał wspierać działania Lepsiusa[18].

W rocznicę 400-lecia początku reformacji, która przypadała 31 października 1917 r., nadano Johannesowi Lepsiusowi godność honoris causa wydziału teologicznego uniwersytetu w Berlinie za „pomoc chrześcijanom orientalnym”. Kolejną edycją źródeł dotyczących kwestii ormiańskiej, którą opracował pastor Lepsius, były dokumenty dyplomatyczne i korespondencja, którą prowadził z niemieckim ministerstwem spraw zagranicznych na temat „posłania na śmierć ludu ormiańskiego”[19].

Po wojnie

Pastor Johannes Lepsius był do końca życia osobą całkowicie zaangażowaną w działania pomocowe na rzecz Ormian. W roku 1923 rozpoczął współdziałanie z agendami Ligi Narodów w sprawie pozostających w Syrii grup ludności ormiańskiej, którym udało się uciec. Przy udziale ewangelików z Danii (m.in. wieloletniej współpracowniczce Lepsiusa, Karen Jeppe) udało się uwolnić wiele przetrzymywanych w muzułmańskich rodzinach dziewcząt ormiańskich i stworzyć dla nich specjalny dom dla kobiet w Aleppo. Placówka ta miała im umożliwić powrót do życia we wspólnocie własnego narodu. Pozostało jeszcze wiele niezrealizowanych planów, które sam Johannes Lepsius zasugerował, lecz przekreśliła je jego śmierć 3 lutego 1926 r.

W 1930 r. wspomniany uprzednio Franz Werfel odwiedził klasztor ormiański w Wiedniu i podobno tam po raz pierwszy miał usłyszeć o działalności tego wybitnego duchownego ewangelickiego, którego wysiłek przywołuje się w sytuacjach zagrożenia całego narodu po dzień dzisiejszy.

Przygotowani na prześladowanie

Pisząc te słowa dziewięćdziesiąt lat po śmierci bohatera tego tekstu przywołuję na myśl Ewangelię Jana i zawarte w niej ostrzeżenie Jezusa (J 15,18–20): „A kiedy świat was nienawidzi, wiedzcie, że Mnie znienawidził pierwej niż was. Gdybyście byli ze świata, świat kochałby to, co jest jego. Ponieważ jednak nie jesteście ze świata – bo Ja was wybrałem ze świata – świat was nienawidzi. Zapamiętajcie sobie słowa, które wam powiedziałem: Sługa nie jest większy od swego pana. Jeśli mnie prześladowali, to i was będą prześladować”.

Świadomi tego ostrzeżenia chrześcijanie powinni być przygotowani, że prześladowanie może nastąpić. Powinni być jednak także gotowi na wspieranie swoich sióstr i braci w wierze, aby w wyzwaniu, któremu im przychodzi sprostać, nie pozostawali sami. Tego uczy postawa życiowa ks. Johannesa Lepsiusa i innych, których odwaga znalazła wystarczająco dużo przestrzeni, aby się rozwinąć i dać świadectwo.

* * * * *

dr Małgorzata Grzywacz – historyczka kultury i germanistka, pracownik naukowy UAM w Poznaniu, autorka kilkudziesięciu prac z zakresu historii i współczesności chrześcijaństwa

 


[1]Por. np. sprawozdanie z konferencji zorganizowanej na uniwersytecie w Oldenburgu w ramach projektu „Reformacja przestrzenią wolności”, „Die Nachfahren der Genocide an Orientalischen Christen”, w: „Jahrbuch Verfolgung und Diskriminierung von Christen 2015”, hrsg. von Thomas Schirrmacher, Ron Kubsch und Max Klingberg für den Arbeitskreis für Religionsfreiheit der Deutschen und Österreichischen Evangelischen Allianz, das Internationale Institut für Religionsfreiheit und Internationale Gesellschaft für Menschenrechte, Bonn 2015, s. 279–280.

[2] D. Rosiak, „Ziarno i krew. Podróż śladami bliskowschodnich chrześcijan”, Wołowiec 2015.

[3] Edycja stanowi przedruk pierwszego wydania, które ukazało się nakładem wydawnictwa Czytelnik w roku 1959.

[4] Cyt. za: P. S. Jungk: „Zu Franz Werfels, Die vierzig Jahre des Musa Dagh”, w: P. S. Jungk, „Franz Werfel, eine Biographie”, S. Fischer-Verlag Frankfurt a. M. 1987, s. 116–137.

[5] F. Werfel, „Czterdzieści dni Musa Dah”, Poznań 2013, s. 118–141.

[6] Por. „Dr. Johannes Lepsius. Der Potsdamer Helfer und Anwalt des armenischen Volkes. Ein Zeuge für Wahrheit und Versöhnung. Der Wiederaufbau des Lepsius-Hauses Potsdam und die Neugründung der Deutsch-Armenischen Akademie”, hrsg. vom Föderverein Lepsius-Haus ev. in Verbindung mit der Stiftung Preußische Schlösser und Gärten Berlin-Brandenburg, Postdam 2002, Wstęp.

[7] U. Feigel, „Das evangelische Deutschland und Armenien”, Göttingen 1980, s. 10.

[8] Por. fragment tekstu zamieszczonego na okładce książki opublikowanej w 2013 r.

[9] Zainteresowanych szczegółami odsyłam do pracy E. J. Zürchera, „Turcja. Od sułtanatu do współczesności”, Kraków 2013, s. 76–113.

[10] Por. m.in. rozdział poświęcony Kościołowi ormiańskiemu i jego historii zawarty w: P. Sinisalco (red.), „Starożytne Kościoły Wschodnie. Historia i literatura”, Kraków 2013, s. 234–239 (z bibliografią prac w języku polskim).

[11] Dążenia niepodległościowe Ormian sprowokowały niewspółmierną reakcję rządu centralnego: „W odpowiedzi osmański rząd począł werbować kurdyjskie klany do nowych paramilitarnych jednostek wzorowanych na oddziałach kozackich Rosji – tak zwanych hamidiye. Jesienią 1894 r. doszło do serii incydentów zakończonych wielką rzezią Ormian, której dopuściły się te oddziały w okręgu Samsun. Przez Europę przeszła fala oburzenia, ale sondażowe negocjacje między wielkimi mocarstwami, dotyczące sposobu zmuszenia osmańskiego rządu do wprowadzenia reform na Wschodzie, zakończyły się porażką z powodu rywalizacji między mocarstwami. W latach 1895 i 1896 na Wschodzie znów wszędzie dochodziło do masakr. Doszło do nich także w Stambule, gdy grupa Ormian zajęła główną siedzibę Banku Otomańskiego, grożąc jej wysadzeniem w powietrze. I tym razem mocarstwa nie podjęły żadnych skutecznych działań. Po 1896 r. osmański rząd zaczął stopniowo odzyskiwać kontrolę nad sytuacją, w związku z czym walki te ustały”, E. J. Zürcher, dz. cyt., s. 83.

[12] U. Feigel, „Das evangelische Deutschland und Armenien”, dz. cyt., s. 116.

[13] Ch. Clark, „Wilhem II. Die Herrschaft des letzten deutschen Kaisers”, München 2008.

[14] „Dr. Johannes Lepsius…”, dz. cyt. s. 45.

[15] Tamże, s. 47–49.

[16] E. J. Zürcher, dz. cyt., s. 115.

[17] „Dr. Johannes Lepsius…, dz. cyt., s. 60.

[18] Tamże, s. 61.

[19] Tamże, s. 64.