NR 4/2013, ss. 31–32

450. rocznica opublikowania Biblii brzeskiej stała się powodem do zorganizowania konferencji naukowych poświęconych temu wielkiemu dziełu. Jedno z takich sympozjów miało miejsce 8 czerwca w Muzeum Etnograficznym we Wrocławiu. Materiały z niego (5 tekstów i głos w dyskusji), wydane w książce pt. „Biblia brzeska – historia, język, teologia”, są przedmiotem niniejszej recenzji.

Autorka pierwszego tekstu: „Początki wyznania ewangelicko-reformowanego w Rzeczypospolitej”, mgr Agnieszka Tys, doktorantka Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Warszawskiego, miała trudne zadanie przedstawienia w sposób syntetyczny genezy i pierwszych lat rozwoju Kościoła ewangelicko-reformowanego w Polsce i na Litwie, a potem w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Z zadania tego wywiązała się należycie. Można polemizować jednak z tezą przedstawioną na s. 11, iż luteranie zerwali Ugodę Sandomierską w 1595 r. na synodzie w Toruniu. Wojciech Sławiński w pracy „Toruński synod generalny 1595 roku” (Warszawa 2002, s. 298) przyjmuje rok 1609 jako zerwanie unii przez luteran. Z moich prac wskazałbym na artykuł „Reformacja zurychska a Polska” (w: „Opera selecta”, vol. IV, Toruń 2012, s. 33-41).

W kolejnym tekście „Z historii powstania Biblii brzeskiej”, autorstwa dr. Jana Kamienieckiego, adiunkta w Zakładzie Historii Języka Polskiego IFP Uniwersytetu Wrocławskiego, można przeczytać o powodach powstania Biblii brzeskiej oraz kompetencjach translatorskich i teologicznych jej tłumaczy. Dr Kamieniecki dowodzi, iż Biblia brzeska była lepsza pod względem językowym od wcześniejszych polskojęzycznych przekładów ksiąg biblijnych. Stało się tak – według niego – ponieważ „(...) zespół przygotowujący tłumaczenie Biblii brzeskiej składał się z ludzi kompetentnych pod względem filologicznym” (por. s. 34). Artykuł uzupełniony został dwiema ilustracjami. Na jednej widnieje oryginalne sprawozdanie synodu w Wodzisławiu, na którym podjęto decyzję o przekładzie Pisma Świętego na język polski, na drugiej zaś okładka pierwszej gramatyki języka polskiego autorstwa Piotra Statoriusa – jednego z tłumaczy Biblii brzeskiej. Prezentując życiorysy autorów przekładu pińczowskiego, można było jednak odesłać czytelników do Polskiego Słownika Biograficznego.

Artykuł prof. Ewy Siatkowskiej, językoznawczyni i slawistki z Uniwersytetu Warszawskiego, badaczki przekładów Biblii na języki słowiańskie (w tym również na język łużycki), jest niewątpliwie wysokiej próby. Prof. Siatkowska zajęła się w nim sposobem przekładania imiesłowów w Biblii brzeskiej i Biblii Wujka w kontekście kształtowania się polskiego stylu biblijnego. Po przeprowadzeniu szczegółowych badań tekstów biblijnych z imiesłowami zapisanych we wspomnianych wydaniach Pisma Świętego prof. Siatkowska stwierdziła, iż lepiej z ich przekładem poradzili sobie tłumacze pińczowscy. Na s. 40 autorka pisze o zachowanych egzemplarzach Biblii brzeskiej. Nasuwa się tu temat dla bibliologa, a mianowicie zestawienie wszystkich egzemplarzy Biblii brzeskiej, jakie znajdują się w bibliotekach europejskich i pozaeuropejskich. Takie badania dla dzieła „De revolutionibus” Mikołaja Kopernika przeprowadził amerykański uczony Owen Gingerich w pracy „Książka, której nikt nie przeczytał” (tłum. J. Włodarczyk, Warszawa 2004).

Znakomity jest artykuł, a raczej obszerne studium (49 stron), prof. Rafała Marcina Leszczyńskiego (juniora) pt. „Biblia brzeska – ewangelicka czy antytrynitarna?”. Autor przekonująco udowadnia, że zarówno tłumacze tej Biblii w okresie jej tworzenia byli ewangelikami, a nie antytrynitarzami, jak też analiza jej treści przekonuje, że mamy tu do czynienia z Biblią ewangelicką, a nie antytrynitarną. Do wniosków tych autor doszedł po przeprowadzeniu badań natury biograficzno-historycznej oraz po analizie tekstu głównego przekładu pińczowskiego, następnie komentarzy teologicznych zamieszczonych na marginesach Biblii brzeskiej oraz wstępu teologicznego poprzedzającego księgi biblijne. Leszczyński junior podważył tym samym twierdzenie części starszych badaczy Biblii brzeskiej, według których mają się w niej rzekomo znajdować treści negujące tradycyjną naukę o Trójcy Świętej.

Książka pokonferencyjna zawiera także interesujący tekst prof. Rafała Andrzeja Leszczyńskiego (seniora) pt. „Biblia brzeska – następne pokolenia”, w którym autor śledzi ewolucję nastawienia ewangelików reformowanych do Biblii brzeskiej. Jego zdaniem, część ewangelików reformowanych tuż po wydaniu Biblii brzeskiej obawiała się, iż mogą pojawiać się w niej wpływy antytrynitarne, dlatego też zachowywała w stosunku do pierwszej polskojęzycznej Biblii pewien dystans. Na podstawie analizy ewangelicko-reformowanych akt synodalnych oraz publikacji wydawanych przez zwolenników tego wyznania na przestrzeni wieków prof. Leszczyński senior doszedł do wniosku, iż stosunek ewangelików reformowanych do Biblii brzeskiej stał się dość szybko pozytywny, a nawet wręcz przeszedł w głębokie przywiązanie do przekładu pińczowskiego. Stało się tak, ponieważ zrozumieli oni, że teologia Biblii brzeskiej nie wykracza poza nauczanie ewangelickie. W artykule słusznie pojawiają się akcenty polemiczne wobec autorów trzymających się tradycyjnej wykładni katolickiej w odniesieniu do ewangelicyzmu.

Książkę zamyka głos w dyskusji autorstwa ks. dr. hab. Rajmunda Pietkiewicza, kierownika Katedry Egzegezy Starego Testamentu na Papieskim Wydziale Teologicznym we Wrocławiu.

W sumie, teksty zamieszczone w książce „Biblia brzeska – historia, język, teologia” są ważne, interesujące i wartościowe pod względem poznawczym. Z pewnością można polecić ich lekturę.

* * *

„Biblia brzeska – historia, język, teologia”
Materiały z konferencji odbytej we Wrocławiu 8 czerwca 2013 roku
Łódź 2013, Wydawnictwo Fot-Graf
ss. 124.

* * * * *

Janusz Małłek – profesor zwyczajny doktor habilitowany Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, doktor honoris causa Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, wiceprezydent International Commission for the History of Representative and Parliamentary Institutions, specjalizuje się w dziejach reformacji w Polsce, Prusach i Skandynawii