Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

NR 11-12 / 2006

Z DZIEJÓW TEKSTU POSTYLLI,
POGLĄDÓW TEOLOGICZNYCH PISARZA I DOKTRYNY ZBORU MAŁOPOLSKIEGO

Ubiegły rok 2005, szczególny ze względu na obchody pięćsetnej rocznicy urodzin Mikołaja Reja z Nagłowic, zaowocował licznymi publikacjami związanymi z pisarzem oraz wydaniami jego dzieł, zarówno naukowymi, jak i mającymi charakter popularyzatorski. Wśród nich nie powinna pozostać niezauważona nieduża a bardzo interesująca książeczka, wydana w Warszawie przez Konsystorz Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP: Rozprawa O Wieczerzy Pańskiej Mikołaja Reja1. Ta edycja Rejowego kazania na Niedzielę Palmową (Kwietną Niedzielę), fragmentu słynnej Postylli, ma jubileuszowy charakter upamiętnienia ważnej osobistości polskiej literatury i polskiego protestantyzmu: "Ojca piśmiennictwa polskiego - szermierza Kościoła Reformowanego - głosiciela prawd ewangelicznych w Polsce - Postylli, Psałterza i wielu innych dzieł autora"2 - jak czytamy na stronie redakcyjnej (cytat z tablicy pamiątkowej, umieszczonej w neogotyckim kościele warszawskiej Parafii Ewangelicko-Reformowanej w 1905 roku z okazji czterechsetnej rocznicy urodzin pisarza).

Strona przedtytułowa książeczki zawiera dedykację wskazującą na jeszcze inną rocznicę związaną z publikacją, podkreślającą znaczenie tej edycji jako wydarzenia w życiu Kościoła Ewangelicko-Reformowanego i potwierdzającą postrzeganie Reja jako pisarza i myśliciela określonego konfesyjnie ("Księdzu Biskupowi Seniorowi Zdzisławowi Trandzie w Jego 80-lecie urodzin [...] w roku 500-lecia urodzin »naszego« Mikołaja Reja dedykuje tę książkę Biblioteka Synodu Kościoła Ewangelicko-Reformowanego"3).

Charakter wydawnictwa można określić jako kolekcjonerski, a może nawet bibliofilski - wydrukowano 350 jego numerowanych egzemplarzy, zaś opracowanie graficzne Andrzeja Januszki objawia intencję nawiązania do XVI-wiecznego druku, podobnie jak projekt okładki Kariny Wysokińskiej z ciekawą ryciną i czcionką naśladującą czcionkę XVI-wieczną. Edycja nosi cechy zbliżające ją do wydania naukowego, krytycznego - zawiera podobiznę fototypiczną druku XVI-wiecznego oraz transkrypcję tekstu, słownik i komentarz edytorski autorstwa redaktora naukowego publikacji, Krystyny Długosz-Kurczab. Transkrypcja została jednak znacznie zmodernizowana, nawet wbrew rygorystycznym zasadom edytorstwa naukowego, wprowadzono bowiem retusze, które zmieniły nieco brzmienie tekstu, zacierając charakterystyczne cechy fonetyczne języka Mikołaja Reja i jego wydawcy Macieja Wirzbięty4; modernizacji tej dokonano jednak dążąc do uprzystępnienia dość archaicznego tekstu, ułatwienia jego zrozumienia wszystkim zainteresowanym, co w pełni tłumaczy się celami okolicznościowymi i popularyzatorskimi, a nie filologicznymi publikacji.

Strona redakcyjna zawiera skrótową informację o pochodzeniu publikowanego tekstu oraz o bezpośredniej podstawie edycji. Tekst rozprawy O Wieczerzy Pańskiej ukazał się pierwotnie drukiem w latach 1557 i 1560 w ramach Postylli Mikołaja Reja. Odbitki reprintowe Na dzień Kwietnej Niedzieli... kart 86 do 90 pochodzą z wydania fototypicznego Postylli Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław, Warszawa, Kraków MCMLXV5. Informacja ta wymaga ważnego dopełnienia, które ją uściśli, ale przede wszystkim - zwróci uwagę czytelnika na szczególnie interesujące losy fragmentów Postylli Mikołaja Reja dotyczących Wieczerzy Pańskiej, na ich przekształcenia i uzupełnienia. Poświęcimy im niniejszy tekst, odsłaniają one bowiem przed współczesnym odbiorcą zmienność poglądów teologicznych, postawy dogmatycznej Mikołaja Reja (o czym wciąż wiemy niewiele, nie znając nawet podstawowych dat zbliżenia się pisarza do protestantyzmu w ogóle i konkretnie do zboru reformowanego6), a być może chodzi tu nie tylko o zmienność poglądów samego pisarza, lecz także całego środowiska religijnego i intelektualnego odpowiedzialnego za kolejne XVI-wieczne wydania Postylli, czyli o dzieje dysput teologicznych i kształtowania się doktryny zboru małopolskiego. To kwestia szczególnie istotna, zważywszy także znaczenie XVI-wiecznego sporu o Wieczerzę Pańską, należącego do najbardziej zasadniczych kontrowersji teologicznych epoki świtu Reformacji. Nauczanie o sakramentach, a zwłaszcza o sakramencie ustanowionym podczas Ostatniej Wieczerzy, odróżniło bowiem nie tylko dogmatykę katolicką od ewangelickiej (jak np. kwestia usprawiedliwienia), ale także rozszczepiło na różne nurty sam protestantyzm7. W kazaniu na Niedzielę Palmową sam Rej zresztą mówi wprost o tym szczególnym nasileniu i znaczeniu współczesnej mu dyskusji: Bo záprawdę jáko sie dziś świát nawięcej ná tej sentencyjej około sákrámentu zátrząsnął, wszák to są nietájne rzeczy (3. wyd., List 88v.)8, nie kryje również, że i jego wypowiedzi na temat sakramentu przyświecają cele polemiczne, zapowiadając bowiem treść kazania, określa je jako skierowane Przeciwko roznemu rozumieniu o ciele Páńskim (3. wyd., List 86v.).

Gwoli uzupełnienia informacji ze strony redakcyjnej publikacji z 2005 r. należy dodać, że dzieło Reja Świętych słow á spraw Páńskich, ktore tu spráwował Pan á zbáwiciel nász ná tym świecie jáko práwy Bog, będąc w człowieczeństwie swoim, Kroniká álbo Postyllá, polskim językiem á prostym wykłádem, też dla prostakow krotce uczyniona (1. wyd., karta tytułowa)9, znane powszechnie jako Postylla, a zawierające m.in. kazania związane z tematem Ostatniej Wieczerzy i interpretacją dogmatyczną sakramentu, ukazało się za życia autora nie tylko dwu, ale trzykrotnie. Choć wszystkie trzy wydania opatrzono kartą tytułową z rokiem 1556 jako datą publikacji, w istocie pierwsza edycja miała miejsce na początku 1557 r., druga pojawiła się w połowie 1560 r., a trzecia - w końcu 1566 r. Mikołaj Rej modyfikował i rozszerzał to swoje dzieło, wygładzając je w sferze stylistycznej, ale także zmieniając pod względem treściowym, dogmatycznym, przez co różnice między pierwszym i drugim wydaniem są bardzo duże, a bliższe badanie wykazuje także, że istnieją różnice między na pozór jednakowymi wydaniami drugim i trzecim10. Zmiany znalazły nawet wyraz w uzupełnieniu tytułu dzieła, który w ostatnim za życia autora wydaniu kończy się słowami: też dla prostakow, krotko uczyniona i ná wielu miejscach nád pirwsze wydánie popráwioná (3. wyd., karta tytułowa). Zgodnie z przyjętą w edytorstwie naukowym zasadą, podstawę wydania fototypicznego Postylli w Bibliotece Pisarzów Polskich z 1965 r. w opracowaniu Konrada Górskiego i zespołu - z której to edycji, jak wiemy, pochodzą odbitki reprintowe w publikacji z 2005 r. oraz na podstawie której dokonano w tej publikacji transkrypcji stało się ostatnie wydanie za życia autora, czyli edycja trzecia, z 1566 r. (konkretnie egzemplarz Biblioteki Kórnickiej PAN, sygn. Cim. F. 4031)11. Nie bez znaczenia będzie przyjrzenie się w niniejszym artykule drodze przemian, którą przeszedł tekst fragmentów Postylli o Wieczerzy Pańskiej, aż uzyskał kształt znany z owego trzeciego wydania, zwłaszcza, że dopiero ten kształt może w pełni uzasadnić fakt, iż ewangelicy reformowani nazywają Mikołaja Reja "swoim"12.

Marta M. Kacprzak

Rozprawa „O Wieczerzy Pańskiej” Mikołaja Reja - pełny tekst

Jak uzyskać pełny dostęp do zasobów serwisu jednota.pl