NR 5-6 / 2006
Na fotografii: Występ zespołu „Oravan” podczas XII Dni Kultury Słowackiej, koncert w Krempachach (czerwiec 2005 r.)
Towarzystwo Słowaków w Polsce jest stowarzyszeniem słowackiej mniejszości narodowej, żyjącej głównie na terenach województwa małopolskiego, w powiatach nowotarskim i tatrzańskim, na prastarych ziemiach Spisza i Orawy, które od 20 lipca 1920 roku należą do Polski. Do roku 1920 dzieje północnych skrawków byłych komitatów węgierskich (uherskich) Spisza i Orawy były od niepamiętnych czasów związane z koroną św. Stefana – z Węgrami, Uhrami. Po przyłączeniu tych terenów do Polski, w związku z odrębnością narodową, kulturową, prawną i historyczną ludności, władze II Rzeczypospolitej utworzyły z przyłączonych 12 orawskich i 13 spiskich miejscowości powiat spisko-orawski, który istniał do 1925 roku. Pierwszym i jedynym starostą tego powiatu był dr Jan Bednarski z Nowego Targu, gdzie znajdowała się siedziba tegoż starostwa, położona eksterytorialnie w stosunku do administrowanego terytorium. W latach 1935-1939 tereny Spisza i Orawy włączono do Republiki Słowackiej, a następnie, na mocy protokołu podpisanego 20 maja 1945 r. w Trstenej, ponownie znalazły się w Polsce.
Pierwsze związki Słowaków na Spiszu i Orawie powstały w 1947 roku, po podpisaniu Układu o przyjaźni między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Czechosłowacką, i początkowo działały nielegalnie, bez wymaganej rejestracji. Po wielu interwencjach dyplomatycznych uzyskały ją dwa stowarzyszenia 5 stycznia 1949 r. Wydając decyzję w pośpiechu, zarejestrowano nazwę wyłącznie w języku słowackim: SPOLOK ČECHOV A SLOVÁKOV (SČS). Stowarzyszenia te, jedno na Orawie z siedzibą władz w Jabłonce, drugie na Spiszu z siedzibą władz w Łapszach Niżnych, nie otrzymywały żadnych dotacji, zaś działalność kulturalna finansowana była z dochodów ze składek członkowskich, z przedstawień amatorskich zespołów teatralnych, z zabaw i innych imprez.
W 1957 roku słowackie związki działające na Spiszu i Orawie aktywnie włączyły się do powstałego wówczas ogólnopolskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Czechów i Słowaków w Polsce (TSKCiS), z siedzibą władz naczelnych w Warszawie. Korzystne dla stowarzyszeń okazało się prowadzenie działalności gospodarczej. Towarzystwo powołało pięć zakładów: PRODUS 1 i PRODUS 2 przy ul. Mysiej 2 w Warszawie, Zakład Wyrobów z Tworzyw Sztucznych przy al. Słowackiego 29 w Krakowie, Zakład Remontowo-Budowlany nr 1 przy ul. Dietla 115 w Krakowie i Zakład Robót Przemysłowych i Terenowych nr 2 przy ul. Długosza 14, również w Krakowie.
Dzięki działalności gospodarczej znalazły się po raz pierwszy większe kwoty na programową działalność kulturalną na Spiszu i Orawie, na tworzenie i wyposażanie świetlic, na pomoc stypendialną dla uczniów i studentów, na różnego rodzaju szkolenia, na naukę gry na instrumentach muzycznych itd. Prezesem Zarządu Głównego na zjeździe zjednoczeniowym czeskich i słowackich towarzystw w Krakowie 9-10 marca 1957 roku został wybrany Adam Chalupec (krewny Poli Negri – Barbary Apolonii Chalupec). Trwałym osiągnięciem tego stowarzyszenia było rozpoczęcie działalności wydawniczej i powołanie redakcji miesięcznika „Život”, czasopisma dla mniejszości słowackiej, wydawanego od 1958 roku do chwili obecnej.
„Život”, który także obecnie jest organem prasowym Towarzystwa Słowaków w Polsce, stanowi ważne ogniwo życia społecznego słowackiej mniejszości narodowej. Od 1957 roku, kiedy ukazał się pierwszy, okolicznościowy (z okazji I Zjazdu Towarzystwa) numer pisma – nadano mu tytuł „Krajanský život” – przeszło ono szereg zasadniczych zmian. Pierwszy numer (9 marca 1957 r.), wydany na powielaczu, poświęcony był w większości problematyce rodzącego się ogólnopolskiego stowarzyszenia. Następne dwa (styczeń i luty-marzec l958 r.) wydano pod aktualnym do dziś tytułem „Život”, jako jednodniówki okolicznościowe w formacie B3, m.in. w związku z mającymi się odbyć wyborami do Sejmu i rad narodowych, na co ówczesnym władzom towarzystwa udało się uzyskać dwa jednorazowe zezwolenia. Zaproponowana przez działaczy towarzystwa, pierwotna nazwa „Krajanský život”, nie została jednak przez ówczesne władze zaakceptowana. Ostała się więc nazwa skrócona – „Život” – i ta pozostała do dnia dzisiejszego.
Pierwszym redaktorem naczelnym miesięcznika został wspominany już warszawski Słowak, Adam Chalupec. Wielki wkład w organizację pisma wniósł również Mirosław Iringh, legendarny dowódca 535 plutonu Słowaków AK, biorącego czynny udział w Powstaniu Warszawskim. W stopce redakcyjnej czasopisma nazwisko Adama Chalupca pojawia się jednak dopiero od września 1958 roku, bowiem w początkowych numerach nie wymieniano członków redakcji. Pierwszy opublikowany skład kolegium z września był następujący: Adam Chalupec (redaktor naczelny), Emil Benčík (sekretarz redakcji), Augustyn Bryja, Ignác Nižnik, Lidia Mšalová, Alena Matelová, Hana Svočiková, Julia Berli-Wdowicka (redaktor graficzny) i Bogusław Włodarski. Redakcja mieściła się w Warszawie przy al. Jerozolimskich 47, zaś rzeczywistym wydawcą była RSW „Prasa”.
Powołanie samodzielnego pisma, wydawanego później nieprzerwanie przez 48 lat, było wielkim wydarzeniem dla mniejszości czeskiej i słowackiej. Na pismo w języku słowackim i czeskim istniało w Polsce wielkie zapotrzebowanie. Świadczy o tym bez wątpienia fakt, że już w roku następnym, 1959, prenumerowało je na terenie całego kraju 13 700 odbiorców, a łączny nakład osiągnął 20 tys. egzemplarzy. Trudno obecnie, po tylu latach, ocenić skalę zaangażowania ówczesnych działaczy. Można jednak zdecydowanie stwierdzić, że odezwa Náš program, opublikowana przez Prezydium Zarządu Głównego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Czechów i Słowaków w Polsce, zamieszczona w pierwszym numerze pisma, spełniła swoje zadanie. Były to słowa na miarę tworzącej się historii:
Mili krajanie. Otrzymujecie do rąk nadzwyczajne wydanie czasopisma „Život”. Pierwszy raz trafia bezpośrednio do Waszych rąk pismo drukowane i wydawane tutaj w Polsce, w Waszym języku ojczystym. Trzeba tę okazję wykorzystać, aby uprzejmie ze sobą porozmawiać. Interesujących tematów nam nie brakuje... Jesteśmy przekonani, że każdy z krajanów odczuwa potrzebę wymiany poglądów. Taką potrzebę wymiany poglądów odczuwa Zarząd Główny naszego Towarzystwa, które już od kilku miesięcy rozwija w naszym kraju aktywną działalność. O działalności tej chcielibyśmy z Wami porozmawiać.
Działalność TSKCiS, a w szczególności samodzielna działalność gospodarcza, nie wpisywała się jednak w ówczesną politykę ideologiczną marksistowskiego państwa i pod naporem rosnącej biurokracji partyjnej została zaniechana w 1960 roku. Dorobek trzyletniego okresu budowy zaplecza likwidował przez osiem lat syndyk masy upadłości TSKCiS.
Działające obecnie Towarzystwo Słowaków w Polsce jest kontynuatorem poprzednich stowarzyszeń i działa od 22 grudnia 1961 r. Po kilkukrotnych zmianach nazwy, jej ostateczne brzmienie ustalono na IX Zjeździe TSP w styczniu 1995 r. Siedzibą jego władz naczelnych jest Kraków. Honorowym przewodniczącym TSP został Jan Molitoris z Kacwina, zaś funkcję urzędującego przewodniczącego ZG pełni prof. dr hab. Józef Ciągwa z Katowic.
Głównym celem Towarzystwa Słowaków w Polsce jest wszechstronna działalność na rzecz słowackiej mniejszości narodowej, organizowanie amatorskiego ruchu artystycznego, czytelnictwa oraz nauki języka słowackiego, a także podtrzymywanie związków z macierzą. Towarzystwo organizuje szereg imprez kulturalnych. Do najważniejszych należą: Przegląd Teatrzyków Amatorskich, Przegląd Orkiestr Dętych, Konkurs Poezji i Prozy Słowackiej, Konkurs „Poznaj Słowację – Ojczyznę Swoich Przodków”, Dni Kultury Słowackiej na Spiszu i Orawie oraz Letnie Obozy Językowe Młodzieży. W ramach działalności społeczno-kulturalnej prowadzone są szkolenia orkiestr i kapel, działa 10 świetlic terenowych oraz kilka zespołów folklorystycznych i orkiestr dętych. W budowie są dwa domy kultury w Kacwinie i Nowej Białej na Spiszu.
W Krakowie, w siedzibie Towarzystwa przy ul. św. Filipa 7, działa również Galeria Sztuki Słowackiej. Zorganizowano m.in. wystawy: Lidii Msaal (2000), Roberta Jančoviča (2000), Vladimíra Gažoviča (2001), Štefana Adamíka (2002), Vladimíra Gažoviča i Dušana Kállaya (2003), Franciszka Kolkowicza (2004), Ekslibrisy twórców czeskich i słowackich (2004), zaś obecne prezentowana jest pokonkursowa wystawa plastyczna „Kolorowy świat spiskich i orawskich dzieci”, którą organizuje redakcja pisma „Život”.
Towarzystwo prowadzi również szeroką działalność wydawniczą. Od 1993 roku jest wydawcą Almanachu Słowacy w Polsce; w 1994 roku wydało monografię Zbigniewa Tobjańskiego Czesi w Polsce, a z okazji 50. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego – pracę Słowacy w Powstaniu Warszwskim pod redakcją Jana Szpernogi i prof. Józefa Ciągwy. W 1996 r. ukazała się monografia Józefa Ciągwy Dzieje i współczesność Jurgowa 1546-1996, w 1999 r. Studia z dziejów średniowiecznego Spisza M. Homzy i S. Sroki, zaś w 2002 roku praca naukowa J. Kwieka Z dziejów mniejszości słowackiej na Spiszu i Orawie w latach 1945-1957.
Towarzystwo Słowaków jest również największym wydawcą słowackiej literatury pięknej w Polsce. Jego nakładem wyszło w ostatnim dziesięcioleciu 15 tytułów, między innymi: liryki Pavla O. Hviezdoslava Dzieci Prometeusza (1998), wybór poezji współczesnych polskich i słowackich autorów Miasta i miejsca (2001), wybór poezji współczesnych polskich i słowackich autorów Spotkania (2003), Antologia współczesnej poezji słowackiej „Bóg mi dał słowo” (2002) i powieść historyczna Antona Chykischa Kochajcie królową (2003).
Towarzystwo posiada w Krakowie własną drukarnię, która prowadzi szeroką działalność usługową oraz wspomaga finansowo działalność statutową. W 2003 roku Drukarnia Towarzystwa Słowaków w Polsce uzyskała wyróżnienie w 43. Konkursie „Najpiękniejszej Książki roku 2002” za druk Brudnopisów Tomasza Ciecierskiego, a w roku 2004, w kolejnej edycji tego konkursu, zdobyła nagrodę główną za druk katalogu Jana Młodożeńca Ubu Król. 40 portretów wg sztuki Alfreda Jarry.
Ludomir Molitoris
[Sekeretarz generalny Towarzystwa Słowaków w Polsce]