NR 5-6 / 2005
Pierwodruk tego tekstu ukazał się w tomie "Odrodzenie i Reformacja w Polsce",
wydanym przez Wydawnictwo Naukowe "Semper".
Jan Łaski. Listy trzy wielce czytania godne o dobrym i prawidłowym sposobie urządzenia Kościołów skierowane do przepotężnego króla Polski, Senatu i pozostałych stanów. Z języka łacińskiego przełożył Tomasz Płóciennik, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2003, ss. 90 + 2 ilustracje.
Pięćsetna rocznica urodzin Jana Łaskiego obchodzona w roku 1999 zarówno w Polsce, jak i w Niemczech przyczyniła się do przypomnienia postaci i dzieła najwybitniejszego polskiego teologa protestanckiego epoki reformacji. W Polsce staraniem Konsystorza Kościoła Ewangelicko-Reformowanego RP wznowiono dwie biografie Jana Łaskiego (Oskar Bartel, Jan Łaski. Część I: (1499-1556), oprac. Janusz Maciuszko, Warszawa 1999 (1. wyd. 1955); Halina Kowalska, Działalność reformatorska Jana Łaskiego w Polsce 1556-1560, Warszawa 1999 (1. wyd. 1969) oraz opublikowano tom materiałów z konferencji poświęconej tej postaci (Jan Łaski 1499-1560. W pięćsetlecie urodzin, redakcja naukowa i wstęp Wojciech Kriegseisen i Piotr Salwa, Warszawa 2001). W Niemczech, w miejscowości Emden, gdzie Łaski działał jako superintendent Kościoła Reformowanego hrabstwa Fryzji Wschodniej, zainaugurowała swoją działalność w roku 1997 instytucja naukowa - Biblioteka Jana Łaskiego (Johannes a Lasco Bibliothek). Z inicjatywy tej biblioteki w jubileuszowym roku 1999 zorganizowano specjalną wystawę (zob. Henning P. Jürgens, Johannes a Lasco. Ein Leben in Büchern und Briefen. Eine Ausstelung der Johannes a Lasco Bibliothek, Wuppertal 1999) oraz międzynarodową konferencję, z której materiały ukazały się drukiem (Johannes a Lasco (1499-1560). Polnischer Baron. Humanist und europäischer Reformator, hrsg. Christoph Strom, Tübingen 2000). Wreszcie ostatnio Henning P. Jürgens opublikował swoją dysertację doktorską (Johannes a Lasco in Ostfriesland. Der Werdegang eines enropäischen Reformatora, Tübingen 2002), przypominającą niemieckiemu czytelnikowi działalność reformacyjną Jana Łaskiego w tym kraju. Dodajmy, iż publikację tę poprzedziła książka amerykańskiego historyka Dirka W. Rodgersa, John a Lasco in England, New York 1994. Trudno w tym miejscu nie wspomnieć o biografii Alberta Hardenberga, luterańskiego teologa i przyjaciela Jana Łaskiego, która mimo iż wnosi nowe dane także do biografii tego ostatniego, nie została zauważona w polskiej historiografii (zob. Wim Janse, Albert Hardenberg als Theologe, Leiden 1994, s. 589).
Zazwyczaj po uroczystościach jubileuszowych opada zainteresowanie historyków postacią, którą się zajmowali. Tym bardziej z wielką życzliwością należy przyjąć uprzystępnienie prac teologicznych Jana Łaskiego w przekładzie z języka łacińskiego na język polski. Inicjator tego przedsięwzięcia, Kościół Ewangelicko-Reformowany RP, przewiduje druk głównego dzieła Jana Łaskiego Forma ac ratio... eclesiastici ministerii (Forma i ustrój posługi kościelnej). Na razie stan zaawansowania prac translatorskich pozwolił na druk mniejszego dziełka Epistolae tras (Listy trzy), którego powstanie było ściśle związane z kolportażem i promocją Forma ac ratio. Treść recenzowanej książeczki wypełniają: przedmowa biskupa Kościoła Ewangelicko-Reformowanego Zdzisława Trandy, uwagi wydawcy Aleksandry Sękowskiej, wprowadzenie historyczne Janusza T. Maciuszki i właściwy tekst zawierający trzy listy Jana Łaskiego do króla Zygmunta Augusta, do senatu Królestwa Polskiego i do szlachty, wszystkie datowane 31 grudnia 1555 roku z Frankfurtu nad Menem. W przedmowie biskup Tranda, podkreślając wielką wagę Trzech listów Jana Łaskiego dla poznania myśli teologicznej reformatora, wyraża równocześnie dyskomfort z powodu ostrych i zaczepnych sformułowań wobec Kościoła katolickiego, papiestwa i duchowieństwa znajdujących się w tych listach. Taka ekumeniczna postawa nie znalazłaby zrozumienia w epoce konfrontacji religijnej, zarówno wśród katolików, jak i protestantów. Tekst Aleksandry Sękowskiej przypomina publikacje związane z jubileuszem 500-lecia urodzin Jana Łaskiego, natomiast Janusz T. Maciuszko w sposób klarowny i sugestywny przedstawia tło wydarzeń religijnych w Europie i Polsce towarzyszących powstaniu dziełka Trzy listy Jana Łaskiego oraz jego treść.
W roku 1555 wzrost nastrojów reformacyjnych w Polsce osiągnął swoje pierwsze apogeum, czego wyrazem było opowiedzenie się 113 posłów z izby szlacheckiej za tekstem konfesji Jana Lutomirskiego opartej na Konfesji Augsburskiej z roku 1530. Posłowie żądali zwołania soboru narodowego, komunii pod dwoma postaciami, zniesienia celibatu i wprowadzenia do nabożeństw języka polskiego w miejsce języka łacińskiego. Zwolennicy reformacji w Polsce zwrócili się wówczas do Filipa Melanchtona, Jana Kalwina i Jana Łaskiego o pomoc przy organizowaniu nowego Kościoła. Jan Łaski otrzymał w roku 1555 czterdzieści listów z Polski. Stanisław Lubieniecki (zob. History of the Polish Reformation, oprac. George Huntston Williams, Minneapolis 1994, s. 134) wśród autorów tych listów wymieniał: Stanisława Myszkowskiego. Jana Bonera, Ostrorogów, Olbrachta Łaskiego, Stanisława Lasockiego i Hieronima Filipowskiego. Autorzy listów mieli prosić, a nawet żądać, aby Łaski niezwłocznie powrócił do kraju, bo: Ewangelia ma tutaj drzwi i bramy otwarte oraz stwierdzali, że należy spodziewać się kontrakcji papiestwa w związku z przyjazdem do Polski legata papieskiego Alvise Lippomano.