Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

ImageNR 1-2 / 2005


Gdyby Mikołaj Rej żył parę stuleci później, notka w encyklopedii o jego osobie mogłaby brzmieć następująco: pisarz, poeta, prozaik, publicysta, tłumacz, autor pism pedagogicznych i moralnych. Dorobek naszych współczesnych określamy na ogół takimi "technicznymi" epitetami. O autorach dawniejszych piszemy mniej "nowocześnie" czasem też mniej anonimowo, mając na względzie ich zasługi dla kultury narodowej, poszczególnych epok albo pamięci historycznej. Dodawane są określenia w rodzaju: wybitny, uznany lub informacje o tym, że ich twórczość była w jakimś aspekcie przełomowa bądź kształtowała np. postawy Polaków w czasie zaborów. W przypadku Mikołaja Reja pamięć o nim kształtuje się dość specyficznie. Nie zawsze pisze się o nim anonimowo i "technicznie" jak o naszych współczesnych, i nieczęsto z wyraźną rewerencją rezerwowaną dla wybitnych przodków. Pytanie, dlaczego tak się dzieje?

Jego nazwisko jest znane każdemu, kto chodził do szkoły w Polsce. Ale jego teksty - znacznie mniej. Powodem jest język samego Reja - archaiczny, niekiedy mało czytelny. Przyczyną jest też dobór tekstów dla lektury szkolnej - na ogół z wczesnej fazy twórczości poety (gdzie język jest trudny nawet dla znawców) i dotyczących spraw tak głęboko historycznych, że mało ważnych dla obecnego odbiorcy. Ponadto czyta się Reja zgodnie z programem szkolnym w młodszych latach kolejnych etapów edukacji. Wiedza historyczna i językowa uczniów wyraźnie nie sprzyja wtedy poznaniu dorobku Nagłowiczanina. Nasz dystans wobec twórczości Reja jest zatem konsekwencją niesprzyjającej mu praktyki szkolnej. Ale - czy tylko tego?

Pamiętamy przecież, że uczczono go tytułem "ojca literatury polskiej". Miało to miejsce na przełomie XIX i XX wieku. Dlaczego ten tytuł w stosunku do niego bywa coraz częściej zapominany lub mu się go odmawia? Rzecz nie tylko w owocach praktyki szkolnej. Nieustępliwa walka Nagłowiczanina o prawo do tworzenia literatury po polsku jest niewątpliwie faktem - jednak jak dalece ważnym dla nas współcześnie, kiedy komunikowanie się i czytanie po polsku jest po prostu oczywistością? Nasza pamięć historyczna działa zatem wybiórczo, nie pytamy obecnie o nasze początki i kamienie milowe naszej kultury. Rej został okrzyknięty "ojcem naszej literatury" również dlatego, że był i poetą, i prozaikiem uprawiającym swobodnie różne gatunki literackie. Czy jednak prócz Krótkiej rozprawy... i ewentualnie fraszek cokolwiek utkwiło w pamięci współczesnego inteligenta - wątpię. Zróżnicowaniu gatunkowemu jego twórczości towarzyszyło znaczne zróżnicowanie tematów i ram literackich. Można znaleźć tu jednak rodzaj wspólnego mianownika. Mikołaj Rej w zdecydowanej większości swoich pism występował bowiem jako moralista-dydaktyk. Rzecz jednak w tym, iż rzadziej, zwłaszcza po II wojnie światowej, wspominano o tym, że Rej był moralistą chrześcijańskim, a jego dzieła prozatorskie miały prawie bez wyjątku charakter religijny. "Ojciec naszej literatury" był więc skażony "grzechem religianctwa" - dla powojennych ideologów fakt to co najmniej niewygodny. Promowano więc Reja jako pisarza "postępowego" (cokolwiek miało to znaczyć) i renesansowego. Z jego dorobku wybierano pisma bądź to polityczne, bądź to sarmatyzujące, ukazujące go jako twórcę świeckiego. W ujęciach podręcznikowych jako poeta wyraźnie ustępował Janowi Kochanowskiemu - przeto renesansowość rozpatrywano na przykładzie mistrza z Czarnolasu. Nie wiedzieć czemu, ustanowiono rodzaj poetyckiego współzawodnictwa pomiędzy Rejem i Kochanowskim, które (skądinąd sprawiedliwie) wygrywał ten drugi. Nierzadko jednak zapominano dodać, że drogę Kochanowskiemu przetarł Nagłowiczanin.

Dla kręgów opiniodawczych Rej bywał kłopotliwy z jeszcze jednego powodu. Otóż jego chrześcijaństwo było specyficzne. Urodził się jako katolik i jak całe jego pokolenie zetknął się z Reformacją. Jednak jej hasła, a zwłaszcza program Kościoła głoszącego etykę Chrystusa i tylko Jego chwałę, stał się dla poety osobistym odkryciem. Trudno wskazać dokładnie, od kiedy przyjął Rej zasady ewangelicyzmu. Naukowcy coraz rzadziej mają wątpliwości co do tego, że zanim Reformacja w Polsce zaczęła się dziać oficjalnie (po 1548 roku), to Rej w duchu (a także w opublikowanej do tego czasu twórczości) był już protestantem. Był z pewnością twórcą polskiej literatury nie tylko narodowej, ale też ewangelickiej. I wreszcie, twórczość ewangelicko-literacka (lub literacko-ewangelicka) uczyniła z niego teologa. I o tym ostatnim aspekcie najczęściej się zapomina. Bardzo możliwe, że ta ostatnia cecha jego twórczości stała się jednym z priorytetowych powodów zapominania o zasługach Reja. Teologowie w polskiej świadomości narodowej raczej nie istnieją, a już z pewnością nie ewangeliccy. Obraz protestanta wykuwającego samodzielność polskiej literatury był i jest dla wielu naszych rodaków kłopotliwy. Gdybyż jeszcze był Rej arianinem - to przynajmniej od lat 50. po mniej więcej 80. XX wieku wybaczono by mu wiele (przynajmniej w podręcznikach szkolnych, zauroczonych tzw. postępowością arian). Skoro jednak arian Rej akurat nie cierpiał, to ostatnie alibi samoczynnie upadło. "Ojciec naszej literatury" stał się zabytkiem, skamieliną; przestał z pewnością być postacią masowej wyobraźni. Dla współczesnej encyklopedii będzie on więc pisarzem, poetą, prozaikiem, publicystą, tłumaczem zmarłym w 1569 roku. Jednym z wielu, nikim szczególnym.

Prof. Janusz T. Maciuszko

Mikołaj Rej w pięćsetlecie urodzin (1505-2005) - pełny tekst

Jak uzyskać pełny dostęp do zasobów serwisu jednota.pl