Nr 5–6/2003

W tym roku mija 440 lat od ukazania się Biblii brzeskiej. W roku ubiegłym odbyło się uroczyste wręczenie reedycji Biblii brzeskiej Prezydentowi Rzeczypospolitej Aleksandrowi Kwaśniewskiemu. Okolicznościowe przemówienie, wygłosiła profesor Irena Kwilecka.

WIELCE SZANOWNY PANIE PREZYDENCIE!
SZANOWNI I DOSTOJNI PAŃSTWO!

Oto jesteśmy tu uczestnikami ważnego wydarzenia historycznego. Przed chwilą niemiecki wydawca monumentalnej serii wydawniczej BIBLIA SLAVICA – pan Ferdinand Schöningh z Paderborn – złożył na ręce Prezydenta Rzeczypospolitej egzemplarz świeżo wydanego reprintu jednego z najpiękniejszych staropolskich przekładów Pisma św. – egzemplarz Biblii brzeskiej.

Akt uroczystego wręczenia głowie państwa polskiego Biblii brzeskiej, zwanej też Radziwiłłowską, ma już u nas pewną tradycję. Uroczystość wręczania odbywała się w kolejnych Rzeczypospolitych.
Pierwszy raz działo się to jesienią 1563 roku, za czasów Rzeczypospolitej tzw. Szlacheckiej. Wtedy to fundator i wydawca pierwszego protestanckiego wydania Biblii, wielki kanclerz litewski i wojewoda wileński – książę Mikołaj Radziwiłł Czarny, twórca potęgi swojego rodu, gorliwy wyznawca i propagator kalwinizmu, ofiarował świeżo wydrukowaną w Brześciu kalwińską Biblię katolickiemu królowi – Zygmuntowi Augustowi. Jako interesujące świadectwo dawnej epoki przytoczę adres radziwiłłowskiej dedykacji:

Najaśniejszemu Panu, Panu Zygmuntowi Augustowi,
z Bożej łaski Królowi Polskiemu,
Wielkiemu Książęciu Litewskiemu,
Ruskiemu, Pruskiemu, Źmójdzkiemu,
Mazowieckiemu, Inflanckiemu etc.

Na końcu dedykacji widniał podpis ofiarodawcy:

Najaśniejszego Majestatu Waszej Królewskiej Miłości
– Życzliwy służebnik, posłuszny poddany i wierna Rada
– Mikołaj Radziwiłł etc.

Ten „posłuszny poddany” zaznaczał w dedykacji m.in., że przekazuje królowi najcenniejszy dar do jego Libraryjej nie po to tylko, aby ta święta Księga powiększała bardzo bogate już zbiory królewskie, a potem miała w zawarciu leżeć, ale – aby przez Króla samego i jemu podległe narody była przeczytana.

Drugi akt wręczenia Biblii brzeskiej głowie państwa polskiego miał miejsce w październiku 1926 roku, za czasów II Rzeczypospolitej. Wtedy to delegacja Synodu Wileńskiego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, z superintendentem generalnym ks. Michałem Jastrzębskim na czele, podczas uroczystej audiencji na Zamku Królewskim złożyła na ręce prezydenta Ignacego Mościckiego egzemplarz oryginału Biblii brzeskiej z przeznaczeniem dla Muzeum Narodowego w Warszawie. W załączonym do Biblii dokumencie sformułowano m.in. następującą prośbę:

Krynica mowy naszej, pomnik kultury polskiej, odwieczne źródło Prawdy – ta nasza Biblia Święta niech będzie w Skarbnicy Narodu Polskiego – godnie przechowywana.

Aktowi przekazania Biblii towarzyszyło przemówienie ks. Jastrzębskiego, wyrażające wiarę w zgodne współżycie grup wyznaniowych zamieszkujących Rzeczypospolitą, oparte na tolerancji religijnej i wzajemnym poszanowaniu.

Ostatnim uroczystym momentem w dotychczasowych dziejach Biblii brzeskiej był obchodzony w 1963 roku jubileusz 400-lecia jej wydania. Ks. Witold Benedyktowicz – czołowy teolog ewangelicki – wyraził wówczas żal, iż przy tej okazji ewangelicy polscy nie mogą pokusić się o bardziej pożądaną dla nauki reedycję oryginału Biblii. Jakżeby cieszył się dzisiaj ks. Benedyktowicz – gdyby żył – z obecnej uroczystości, będącej urzeczywistnieniem – po latach – jego marzenia.

Biblia brzeska powstawała w latach 1556-1563, w okresie szczytowego rozwoju humanizmu i Reformacji w Polsce: w złotym wieku kultury, języka i literatury staropolskiej. Były to czasy Kopernika, Reja, Łaskiego, Frycza-Modrzewskiego, czasy rozwoju życia umysłowego, politycznego i narastającego fermentu religijnego. Był to także złoty okres polskiej biblistyki. Dość przypomnieć, że w ciągu niespełna pół wieku od wydania przekładu Nowego Testamentu Stanisława Murzynowskiego (1551-1552) powstały cztery pełne tłumaczenia Pisma Świętego: katolicka Biblia Leopolity (Kraków 1561), kalwińska Biblia brzeska (Brześć 1563), ariańska Biblia Budnego (Nieśwież-Łosk 1572) oraz najbardziej znana do dziś katolicka Biblia Wujka (Kraków 1599). W tym samym czasie ukazało się 10 różnych przekładów Nowego Testamentu oraz kilka różnych wydań Psałterza, w tym najgłośniejszy poetycki przekład Jana Kochanowskiego (Kraków 1579).

Biblia brzeska była przekładem zespołowym, dziełem kilku tłumaczy (ilu, dokładnie nie wiemy): Polaków, Włochów i Francuzów, skupionych wokół pińczowskiego zboru – głośnego ośrodka małopolskiego kalwinizmu. Byli wśród nich znawcy starożytnych języków biblijnych, teolodzy, pisarze, poeci. Biblia brzeska to pierwszy u nas przekład dokonany na podstawie wersji oryginalnych: hebrajskiej i aramejskiej dla Starego Testamentu, greckiej – dla Nowego Testamentu; przekład połączony z aparatem naukowym i zamieszczonymi na marginesach komentarzami. Posługiwano się też najnowszymi łacińskimi przekładami z języków oryginalnych oraz tłumaczeniami na języki narodowe: francuską Biblią kalwińską, protestancką Biblią włoską i przekładem niemieckim Lutra.

Na temat Biblii brzeskiej pisano u nas dużo i często w kontrowersyjny sposób. Ale niemal wszyscy specjaliści podkreślają zgodnie piękno języka przekładu. Aleksander Brückner, niezrównany koneser języka i kultury staropolskiej, profesor slawistyki na kilku uniwersytetach europejskich, pisząc w 1921 roku o wpływie Reformacji na rozwój kultury w Europie i w Polsce, jako przykład wymienił Biblie brzeską, tę Biblię, co gładkością, poprawnością języka i wyrozumieniem treści na wyżynie ówczesnej europejskiej bibliologii się utrzymała– i dodał o czym wiadomo powszechnie.

Czy wiadomo? Na czym to piękno przekładu Biblii brzeskiej polegało, nie pisano. Uzasadnienie tej tezy wymagało bowiem żmudnych badań porównawczych, gruntownej analizy tekstu. Dziś – w wyniku przeprowadzonych badań – możemy stwierdzić, że tłumacze Biblii brzeskiej byli u nas pionierami w zakresie udostępniania Pisma Świętego w zrozumiałym dla wszystkich języku. Albowiem już przed czterystu przeszło laty zastosowali bardzo nowoczesną i dziś przy tłumaczeniu Biblii z języków oryginalnych powszechnie obowiązująca metodę translacji. Polega ona, m.in., na unikaniu różnego rodzaju wyrażeń i zwrotów idiomatycznych oraz obcych naszemu językowi konstrukcji składniowo-stylistycznych poprzez zastępowanie ich polskimi odpowiednikami.

Dzieje Biblii brzeskiej obfitują też w bardzo interesujące momenty, związane z jej kalwińską proweniencją i stosunkiem do niej katolików, którzy uważali ją za przekład heretycki. Używana była bowiem przez katolików, ale usuwano kartę tytułową, dedykację i wstępy – a więc elementy pozwalające na identyfikację Biblii. Świadczą o tym egzemplarze zachowane w bibliotekach. Tak np. w Bibliotece Jagiellońskiej na pięć zachowanych egzemplarzy cztery pozbawione są karty tytułowej i wstępu. Podobnie w Bibliotece Ossolińskich we Wrocławiu znajduje się pięć takich egzemplarzy.

Syn Mikołaja Czarnego, książę Mikołaj Radziwiłł, zwany Sierotką, po śmierci ojca wrócił na łono Kościoła Katolickiego, wykazując wielką gorliwość religijną. Obwiniano go o to, że wykupywał książki protestanckie wydane przez ojca, w tym egzemplarze Biblii brzeskiej, które kazał spalić na rynku w Wilnie. I tym m.in. tłumaczono niewielką liczbę zachowanych egzemplarzy. Najnowsze badania oparte na materiałach źródłowych pokazują jednak, że jest to raczej legenda.

Biblia brzeska budziła żywe zainteresowanie i cieszyła się uznaniem zarówno wiernych, jak i znawców Pisma Świętego, teologów, którzy na obszernych marginesach tej wielkiej Księgi zapisywali własne uwagi i komentarze. Świadczą o tym egzemplarze zachowane w bibliotekach polskich i zagranicznych. Mówią o tym egzemplarze Biblii brzeskiej przechowywane z wielkim pietyzmem w zborach, jak również u osób prywatnych, gdzie Biblia służyła często jako szacowna Księga rodzinna, przechodząca z pokolenia na pokolenie, na której zapisywano ważne wydarzenia rodzinne i historyczne.

Biblia brzeska należy niewątpliwie do tych dzieł polskiego renesansu, które wniosły trwały wkład do kultury europejskiej. Toteż należą się tu wyrazy wielkiego uznania dla wydawców, w osobach obecnych na tej uroczystości panów: redaktora naukowego – prof. Hansa Rothe’go oraz właściciela zasłużonej firmy wydawniczej – Ferdinanda Schöningh’a, za reedycję Biblii brzeskiej w pięknej serii BIBLIA SLAVICA oraz za oddanie tej edycji – zrealizowanej przy współpracy polskich i niemieckich slawistów – pod honorową protekcję prezydentów dwóch zaprzyjaźnionych państw: Polski i Niemiec, prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego i prezydenta Johannesa Raua. 

* * * * *

Irena Kwilecka – emerytowana profesor zwyczajna Instytutu Slawistyki PAN. Specjalność: filologia polska i słowiańska; edytorstwo naukowe, biblistyka