11 / 1992
WŚRÓD KSIĄŻEK
Nic nie jest pewniejszego nad śmierć na świecie...
– głosiła często cytowana w epoce baroku parafraza horacjańskiego dystychu, którą przytacza Alina Nowicka-Jeżowa w książce pt. Sarmaci i śmierć1 Świadectwem tej oczywistej prawdy są także Testamenty ewangelików reformowanych w Wielkim Księstwie Litewskim, zebrane i opracowane przez Urszulę Augustyniak2. Testatorów jest szesnastu (w tym trzy kobiety), a wśród nich najliczniej reprezentowane są kolejne pokolenia Radziwiłłów. Testamenty pochodzą z lat 1565-1734 i ilustrują zmienne losy Kościoła Ewangelickiego (Litewskiej Jednoty Reformowanej) w Wielkim Księstwie: od pozycji dominującej w czasie, gdy przejmował on świątynie innych wyznań i spełniał misję cywilizacyjną w kręgach drobnej szlachty i ludu miejscowego [...]; przez okres cierpliwego budowania wspólnoty poprzez akcję misyjną, fundowanie zborów, szpitali i rozwój szkolnictwa oraz konkurencję (jeszcze argumentów a nie nagiej siły) z kontrreformacją [...] – aż do czasów tumultów i prześladowań za wiarę, kiedy cala Jednota płaciła za winy »zdrajców« z okresu potopu szwedzkiego. Także w wymiarze materialnym (np. legaty na cele wyznaniowe) stanowią one dowód przemian społecznego statusu rodzin ewangelickich, skoro obowiązki patronów zborów reformowanych coraz częściej przejmowali przedstawiciele nie najzamożniej-szych rodzin litewskich, ryzykując szykany i ograniczenie dostępu do urzędów publicznych.
Poza uporządkowaniem majątkowej spuścizny (rejestry legatów i długów) testatorzy wiele miejsca poświęcają także sprawom duchowym – wyznaniu wiary (Jan Hlebowicz podejmuje nawet polemikę religijną) i uczuć wobec rodziny. Można znaleźć wiele wzruszających świadectw troski o przyszłość najbliższych, mądrej zapobiegliwości i ufności w Boże błogosławieństwo. W akcie ostatniej woli Krzysztofa II Radziwiłła czytamy:
Tobie osobliwie Januszu synu mój najmilszy ożywam się z przestrogą i napomnieniem ojcowskim, abyś mimo wyrażoną wolą moją to też do skrzynki serca swego złożył: córce mej Katarzynie a siestrze swej, jako tej, nad którą inszego nie dał ci Bóg w rodzinie towarzysza, miłość i uszanowanie braterskie wyrządzaj [...]; pomnąc na to, żeście jednego ojca dziatki i pod jedną wątrobą leżeli.
Wbrew tym ojcowskim zaleceniom, jak dowiadujemy się z noty o Katarzynie z Radziwiłłów Hlebo-wiczowej, między rodzeństwem dochodziło później do procesów sądowych o spadek po matce, a wzajemne stosunki były oziębłe (ich drogi rozeszły się w latach „potopu”).
Kilka lat temu ukazał się popularyzatorski wybór staropolskich testamentów katolickich3, więc ostatnie dyspozycje ewangelików reformowanych stanowią potrzebne uzupełnienie tego obrazu - pisze autorka publikacji. Różnice są szczególnie wyraźne w wyznaniu wiary i formule polecenia duszy Bogu (ostentacyjne odrzucenie możliwości wykupienia się od kary dzięki dobrym uczynkom i pośrednictwu świętych, przekonanie o osobistej odpowiedzialności przed Bogiem, brak legatów na msze zaduszne etc). Na uwagę zasługują również, czytamy we wstępie (bardzo cennym dla nieprofesjonalisty), długie ekskursy patriotyczne i zalecenia wierności królowi i Rzeczypospolitej, wynikające nie tyle z potrzeby potwierdzenia swego patriotyzmu, co z poziomu wykształcenia i świadomości obowiązków obywatelskich.
Ten starannie przygotowany i wydany, opatrzony aparatem krytycznym, w tym również wyjaśnieniem słownictwa, zbiór testamentów członków Jednoty Litewskiej (uwaga ryciny) może stać się lekturą pożyteczną i miłą sercu ewangelików reformowanych. Książka Urszuli Augustyniak jest też chyba bardzo na czasie – zauważa w przedmowie były prezes Synodu Kościoła Ewangelicko-Reformowanego Witold Bender – ukazuje się bowiem w historycznym momencie odradzających się więzi między Kościołami ewangelicko-reformowanymi w Polsce i na Litwie, rozdzielonymi do niedawna kordonem.
mok
1 Alina Nowicka-Jeżowa: Saarmaci i śmierć. O staropolskiej poezji żałobnej. PWN, Warszawa 1992, s. 340
2 Urszula Augustyniak: Testamenty ewangelików reformowanych w Wielkim Księstwie Litewskim. Przedmowa Witold Bender. Wydawnictwo Semper, Warszawa 1992, s. 251
3 S. Małgorzata Borkowska OSB: Dekret w niebieskim ferowany parlamencie. Wybór testamentów z XVII-XVIII wieku. Znak, Kraków 1984, s. 211