Pismo religijno-społeczne poświęcone polskiemu
      ewangelicyzmowi i ekumenii

4 / 1992

CZĘŚĆ DRUGA

STAN PO DRUGIEJ WOJNIE ŚWIATOWEJ (LATA 1945-1989)

W wyniku zmiany granic państwa polskiego po II wojnie światowej polski Kościół Ewangelicko-Reformowany na Wileńszczyźnie (Jednota Wileńska) przestał istnieć. Sytuację Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP (a od 1952 – w PRL) określał dekret z 6 września 1947 r. o uregulowaniu położenia prawnego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, Kościoła Mariawickiego i Kościoła Starokatolickiego. Kościół nasz zyskał charakter związku wyznaniowego prawnie uznanego na obszarze całego państwa. Uchylono moc obowiązującą przepisów prawnych, wydanych przez władze państw zaborczych (przed 11 listopada 1918 r.), regulujących sprawy wewnętrzne Kościoła20. W dekrecie z 6 września 1947 r. przyjęto zasadę, że prawo wewnętrzne Kościoła (zatwierdzane przez Radę Ministrów) będzie określało jego stosunki wewnętrzne. W wypadku Kościoła Ewangelicko-Reformowanego zatwierdzenie jego prawa wewnętrznego nastąpiło dopiero w 1968 r.

Konstytucja z 1952 r. przyjęła zasadę oddzielenia Kościoła od państwa (art. 82, ust. 2). Ustawodawca odrzucił, przyjęty w okresie międzywojennym, podział na związki wyznaniowe prawnie uznane i nie uznane, gdyż w systemie prawnym przyjmującym rozdział Kościoła od państwa takie rozróżnienie nie znajduje racjonalnego uzasadnienia.

W maju 1989 r., po wielomiesięcznych pracach przygotowawczych. Sejm IX kadencji uchwalił trzy ustawy regulujące zagadnienia objęte wspólnym pojęciem „prawa wyznaniowego". Były to ustawy: O gwarancjach wolności sumienia i wyznania, O stosunku państwa do Kościoła katolickiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz O ubezpieczeniu społecznym duchownych. Określono w nich system instytucjonalno-prawnych gwarancji wolności sumienia i wyznania, granice tej wolności oraz pozycję prawną Kościołów i innych związków wyznaniowych. Odrębną ustawą uregulowano położenie prawne Kościoła Rzymskokatolickiego (dla ścisłości dodajmy, że wspomniana ustawa zawiera w tytule ewidentny błąd w nazwie tego Kościoła – nie wiadomo tylko, czy zamierzony, czy też nie), ale niektóre jej postanowienia (art. 74 i 76) mają, moim zdaniem, charakter reguł generalnych.

Pozostałe Kościoły i związki wyznaniowe mogą występować z inicjatywą uregulowania swojej pozycji prawnej w odrębnych ustawach (jak uczynił to już Kościół prawosławny). Uważam jednak, że obecnie, kiedy Parlament musi rozstrzygać tak wiele spraw ustrojowych państwa, realizacja postanowień o unormowaniu położenia prawnego poszczególnych Kościołów czy związków wyznaniowych w drodze odrębnych ustaw może napotkać pewne przeszkody.

Ustawa O gwarancjach wolności sumienia i wyznania (z 17 maja 1989 r.) posiada szczególne znaczenie, ponieważ zawiera wiele postanowień o charakterze reguł generalnych, a jej treść normatywna poprzedzona została wstępem (co w wypadku ustaw zwykłych jest raczej wyjątkiem).

Ustawa przyjęła zasadę równouprawnienia wszystkich związków wyznaniowych, bez względu na formę regulacji ich sytuacji prawnej. Jest to jedna z podstawowych gwarancji wolności sumienia i wyznania w stosunkach państwa z Kościołami i związkami wyznaniowymi. Wśród gwarancji wolności sumienia i wyznania (rozpatrywanych z punktu widzenia związku wyznaniowego) ustawa wymienia oddzielenie Kościołów i innych związków wyznaniowych od państwa oraz swobodę wypełniania przez nie funkcji religijnych. Ponieważ w myśl ustawy Polska jest państwem neutralnym w sprawach religii i przekonań (art. 10, ust.1), państwo nie określa form ani treści obrzędów religijnych i nie rozstrzyga konfliktów natury religijnej, pozostawiając Kościołom swobodę w decydowaniu o sprawach religii. Ich działalność nie może jednak naruszać praw obowiązujących na terytorium państwa, a zarazem podlega ochronie prawnej (w granicach określonych w ustawach).

Gwarancje wolności sumienia i wyznania (rozpatrywane z punktu widzenia związku wyznaniowego) obejmują bardzo wiele praw. Wypełniając funkcje religijne Kościoły mogą między innymi określać doktrynę religijną, dogmaty, zasady wiary oraz liturgię. Mogą organizować i publicznie sprawować kult, wykonywać posługi religijne, nauczać religii.

W systemie rozdziału od państwa Kościoły korzystają z prawa do samorządu. Uprawnienia samorządowe obejmują ustalanie struktury wewnętrznej oraz prowadzenie własnych spraw. W myśl art. 19, ust.2 wspomnianej ustawy Kościoły mogą się rządzić w swoich sprawach własnym prawem oraz swobodnie wykonywać władzę duchowną. Kościoły tworzą własne prawo wewnętrzne, w którym oprócz struktury organizacyjnej określają obowiązki i uprawnienia duchownych oraz świeckich. (Podczas Synodu w dniu 5 maja 1991 r. przyjęte zostało nowe Prawo Wewnętrzne Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP.)

Granicę samorządowych uprawnień związków wyznaniowych wyznaczają przepisy obowiązującego prawa („działalność Kościołów i innych związków wyznaniowych nie może naruszać przepisów ogólnie obowiązujących ustaw" – art. 27, ust. 1). Wypełniając funkcje religijne Kościoły mogą tworzyć organizacje, których celem jest działanie na rzecz formacji religijnej, kultu publicznego oraz przeciwdziałanie patologiom społecznym i ich skutkom (art. 19, ust. 2).

Ustawa O gwarancjach... wyłączyła stosowanie prawa o stowarzyszeniach wobec organizacji religijnych tworzonych na podstawie art. 19, p.4 (chodzi o takie organizacje, które same nie posiadają osobowości prawnej, lecz działają w ramach osób prawnych Kościołów i innych związków wyznaniowych). Przepisy prawa o stowarzyszeniach stosuje się teraz wobec innych stowarzyszeń powoływanych przez wiernych różnych Kościołów i związków wyznaniowych.21

Kościoły i związki wyznaniowe mogą rozwijać działalność gospodarczą, która m. in. ma umożliwiać im realizowanie podstawowej, tzn. religijnej, funkcji. Ustawa O gwarancjach... przyjęła rozróżnienie działalności gospodarczej i niegospodarczej. Przychody uzyskiwane przez Kościoły lub inne związki wyznaniowe z tytułu prowadzenia działalności niegospodarczej zwolnione są od opodatkowania (art. 13, ust. 2). Natomiast dochody z działalności gospodarczej osób prawnych Kościołów i innych związków wyznaniowych są zwolnione od opodatkowania w takiej części, w jakiej zostały przeznaczone w roku podatkowym lub w roku po nim następującym na cele kultowe, oświatowo-wychowawcze, naukowe, kulturalne, działalność charytatywno-opiekuńczą, konserwację zabytków i remonty obiektów sakralnych (art. 13, ust. 5). Osoby prawne Kościołów i innych związków wyznaniowych są także zwolnione od opodatkowania na fundusz gminny i miejski.

Ustawa nie zawiera natomiast przepisów o postępowaniu regulacyjnym w sprawie zwrotu Kościołom upaństwowionych nieruchomości lub ich części (zawiera je natomiast ustawa O stosunku państwa do Kościoła katolickiego). Wydaje się, że pozostałym Kościołom, zainteresowanym przeprowadzeniem takiego postępowania, pozostaje uregulowanie tych zagadnień w odrębnych ustawach (o stosunku państwa do danego Kościoła lub związku wyznaniowego).

Zasada rozdziału Kościoła od państwa pociągnęła za sobą zniesienie finansowania działalności religijnej przez państwo. Ustawa O gwarancjach... stanowi, że państwo i państwowe jednostki organizacyjne nie dotują i nie subwencjonują Kościołów i innych związków wyznaniowych, nie wyklucza jednak możliwości udzielania dotacji czy subwencji, skoro w ust. 2 art. 10 jest mowa o wyjątkach od tej zasady, które mogą wprowadzać ustawy lub wydane na ich podstawie przepisy wykonawcze.

Ustawa O gwarancjach... wyposażyła Kościoły i inne związki wyznaniowe w prawo składania wniosków do Trybunału Konstytucyjnego (art. 11, ust. 3). Kościoły mogą występować z wnioskami o ocenę konstytucyjności lub legalności aktów normatywnych, jeżeli kwestionowany akt dotyczy spraw objętych zakresem działania Kościołów i ustalonych w przepisach prawnych. Wnioski podlegają wstępnemu rozpoznaniu przez Trybunał na posiedzeniu niejawnym, po czym Trybunał może podjąć decyzję o wszczęciu postępowania lub oddalić wniosek, jeżeli nie odpowiada on wymaganiom wynikającym z ustawy O Trybuna leczy też jest w oczywisty sposób bezzasadny albo mylnie skierowany. Od postanowienia o oddaleniu wniosku można składać zażalenie do Trybunału.

Obecne położenie prawne Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP określają przede wszystkim przepisy ustawy O gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Jest to sytuacja o wiele korzystniejsza od stanu sprzed uchwalenia tej ustawy. „Wątłość" przepisów prawnych, odnoszących się do sytuacji prawnej związków wyznaniowych przed 17 maja 1989 r., rodziła bowiem wielokrotnie skutki w postaci arbitralnych, opartych na kryteriach pozaprawnych, decyzji ówczesnego Urzędu do Spraw Wyznań (uległ on likwidacji jesienią 1989 r.).

Synod Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, obradujący w 1990 r., podjął uchwałę zobowiązującą Komisję Prawa do przygotowania projektu odrębnej ustawy regulującej stosunki naszego Kościoła z państwem. Prace Komisji trwają, ale kształt projektu uzależniony jest od tego, czy w nowej konstytucji zachowany zostanie rozdział Kościoła od państwa, czy też nie, a także, czy przyjęte zostaną propozycje niektórych fundamentalistów katolickich, postulujących przywrócenie Kościołowi Rzymskokatolickiemu naczelnego stanowiska wśród pozostałych wyznań. Dla naszego Kościoła (podobnie jak dla innych mniejszości wyznaniowych) takie rozwiązanie prawne byłoby najgorsze z możliwych.

20 Art. 3 dekretu uchylał m. in. przepisy ukazu carskiego z 8 (20) lutego 1849 r. o zarządzie spraw Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Królestwie Polskim.

21 M. Wierzbowski: Nowe prawo o stowarzyszeniach. „Państwo i Prawo" 1989, nr 7, s. 15.