NR 4/2013, ss. 7–9

W Warszawie od 20 do 21 listopada odbyła się konferencja naukowa „Biblia brzeska w 450-lecie wydania przekładu. Historia, język, kultura, teologia”, zorganizowana wspólnie przez Chrześcijańską Akademię Teologiczną oraz Uniwersytet Warszawski. To jedno z najważniejszych wydarzeń związanych z tegorocznym jubileuszem wydania tego pierwszego ewangelickiego przekładu Biblii.

Wykład inauguracyjny w języku angielskim wygłosił prof. Herman Selderhuis z Uniwersytetu Teologicznego w Apeldoorn, dyrektor międzynarodowej sieci Refo500. W swoim wystąpieniu pt. „The Infallible Luther: The First Reformation Jubilee and a Calvinist-Lutheran Discussion on Bible Translations” przedstawił napięte stosunki pomiędzy luteranami a reformowanymi w Rzeszy na przełomie XVI i XVII w. oraz ich stosunek do Biblii Lutra.

Polityka, Biblia, reformacja

Pierwszy panel konferencyjny dotyczył historycznego kontekstu tłumaczenia Biblii brzeskiej. Dzieje inicjatywy wydania Biblii oraz jej wykonawców przedstawił prof. Janusz T. Maciuszko, kierownik Katedry Teologii Historycznej ChAT. – Kwestia edycji Biblii miała charakter prestiżowy” – stwierdził mówca i przedstawił fenomen tłumaczeń Pisma Świętego, jako wyścig pomiędzy protestantyzmem małopolskim a królewieckim. – Historia Biblii brzeskiej jest i pozostanie już sprawą w dużym stopniu zagadkową – zauważył teolog. Źródła historyczne w wielu miejscach milczą, pozwalając historykom tylko na spekulacje odnośnie do przebiegu prac czy listy autorów.

Kolejnym prelegentem był prof. Jacek Wijaczka, dyrektor Instytutu Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Referent w swoim wystąpieniu postawił pytanie, czy reformacja na terenach Korony w XVI w. skończyła się sukcesem czy może niepowodzeniem. Przedstawiona przez prelegenta historia ewangelicyzmu wskazywała na tę drugą odpowiedź. Reformacja wśród szlachty miała charakter głównie polityczny. – Protestantom udało się przygotować i przyjąć ugodę sandomierską, ale to nie wystarczyło dla utrzymania jedności wszystkich odłamów – gdy spełnione zostały podstawowe ekonomiczne i polityczne żądania szlachty, porzuciła ona pomysły modernizacyjne – zauważył historyk.

„Szacunek, nabożeństwo, kult. Biblia i protestanci” – to tytuł wystąpienia prof. Zbigniewa Paska z Wydziału Humanistycznego Akademii Górniczo-Hutniczej. Religioznawca omówił stosunek protestantów do przedmiotu, jakim jest Biblia. Na konkretnych przykładach przedstawił zjawiska i problemy pojawiające się w kontekście zasady sola scriptura (np. odejście od formy książkowej w stronę nośników elektronicznych czy instrumentalne wykorzystywanie Pisma).

Sztuka reformacyjna

Kolejny panel tematyczny skupiał się na zagadnieniach kulturowych. Dr Piotr Birecki z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w swoim referacie opisał historię reformacji na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz cechy charakterystyczne tamtejszych kościołów i ich wnętrz. Zaś o tablicy Prawa i Łaski na stronie tytułowej Biblii brzeskiej, nawiązującej do obrazu Łukasza Cranacha, mówiła Aurelia Zduńczyk z Uniwersytetu Wrocławskiego. Drzeworytowa karta przedstawiająca w metaforyczny sposób Słowo Boże – czyli Prawo i Ewangelię – była popularnym motywem w luteranizmie. Prelegentka przedstawiła przykłady „teologii obrazkowej” wśród reformacyjnej sztuki, wyjaśniając przy tym jej rodowód.

Referat o rozwoju pieśniarstwa w języku narodowym i jego rozkwicie w drugiej połowie XVI w. wygłosił dr Wojciech Marchwica z Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. – Pieśń jest przedłożeniem teologicznego dyskursu – podkreślił i zaznaczył również, że XVI w. dla Polski stanowił złoty okres dla kolęd, mimo tego, że zwolennicy Kalwina widzieli w bożonarodzeniowych pieśniach zagrożenie dla świąt wielkanocnych.

Na zakończenie drugiego panelu dr Józef Dąbrowski z Politechniki Łódzkiej wygłosił referat na temat papieru Biblii brzeskiej, w którym przedstawił podsumowanie swoich badań nad jakością i pochodzeniem papieru użytego w drukarni w Brześciu. Mówca potwierdził, że tłumaczenie zostało wydane na bardzo dobrym w tamtych czasach papierze. Z kolei kosztowny sposób wydania był powodem dobrego zachowania się egzemplarzy do dziś. Na zakończenie swojego wystąpienia referent zaproponował metodę konserwacji renesansowego zabytku, tak aby mógł zachować się na kolejne lata.

Złudna wyjątkowość?

Trzeci panel konferencji dotyczył zagadnień teologicznych. Prof. Rafał Marcin Leszczyński z Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej omówił sprawę kontrowersji trynitarnych i chrystologicznych przekładu. Badając historię powstawania przekładu w Pińczowie oraz późniejszy rozłam w Kościele małopolskim na zbór kalwiński i ariański nasuwa się myśl o antytrynitarności tłumaczenia. Jednak – jak zauważył prof. Leszczyński – ten powtarzany przez niektórych historyków zarzut nie ma uzasadnienia w żadnych badaniach nad tekstem, a jest jedynie bezkrytycznym powtarzaniem niepotwierdzonej tezy.

Wiele emocji wywołało kolejne wystąpienie, a mianowicie referat ks. dr. hab. Rajmunda Pietkiewicza, biblisty z Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu, pt. „Hebraica Veritas w Biblii brzeskiej”. Autor poddał w wątpliwość tezę jakoby tłumacze pińczowscy korzystali przy przekładaniu Starego Testamentu z tekstu hebrajskiego. Powołując się na konkretne przykłady pokazał, że w wielu przypadkach autorzy szli za dosłownym, łacińskim tłumaczeniem Pagniniego, a nie za tekstem hebrajskim. Pytanie, czy pińczowscy uczeni korzystali z wersji hebrajskiej, czy tylko z wersji łacińskiej, pozostaje jak na razie bez odpowiedzi.

Pusto jak w kalwińskim zborze?

Na zakończenie pierwszego dnia konferencji wykład pt. „Stosunek Jana Kalwina i jego zwolenników w Polsce i na Litwie do architektury i sztuki kościelnej” wygłosił prof. Jan Harasimowicz z Uniwersytetu Wrocławskiego. W swoim wystąpieniu zaprezentował przegląd poszczególnych budowli kościelnych z ośrodków kalwińskich, omawiając szczegółowo architekturę, wyposażenie i funkcje tych elementów. Jak zauważył prof. Harasimowicz, sceptycyzm kalwinistów wobec sztuki sakralnej nie był aż tak radykalny. Wynoszenie obrazów i bogatych zdobień kościołów nie odbywało się w jedną noc – jak to bywało w przypadku środowisk typowo ludowych – ale trwało nieraz 30 lat. Mimo odejścia od sztuki sakralnej w kościołach, w wielu domach kalwińskich pozostawały elementy estetyki sakralnej czy Biblia pauperum.

W czasie dyskusji pojawiła się myśl, że lepszym terminem na określanie wydarzeń mających miejsce w XVI w. byłoby słowo „konfesjonalizacja”, a nie „reformacja”, gdyż był to czas określania się poszczególnych środowisk i przyjmowania powstałych wyznań wiary.

Niechaj narodowie wżdy postronni znają…

Drugi dzień konferencji odbył się w budynku Wydziału „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego. Rozpoczął go panel w języku angielskim, dotyczący szesnastowiecznych przekładów Biblii na języki narodowe. O angielskim tłumaczeniu Biblii genewskiej mówiła prof. Irena Backus z Uniwersytetu w Genewie. Znawczyni historii reformacji opowiedziała o dziejach Biblii i jej przekładu z perspektywy środowisk wywodzących się z terenów dzisiejszej Szwajcarii i Francji. Natomiast dzieje tłumaczeń Biblii na ziemiach dzisiejszego Beneluksu przybliżył prof. Wim François z Katolickiego Uniwersytetu w Lowanium (Belgia). Zainteresowanie słuchaczy wzbudziły przykłady fragmentów różnych tłumaczeń poszczególnych ksiąg biblijnych w językach narodowych, opracowanych z myślą o wiernych różnych wyznań.

…iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają

Ostatni panel konferencyjny poświęcony był polszczyźnie Biblii brzeskiej. W problematykę współczesnych badań językoznawczych wprowadził prof. Stanisław Koziara z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, dokonując przeglądu dorobku naukowców zajmujących się językiem biblijnym w XX w. Prelegent wyraził zadowolenie, że w ciągu ostatnich 50 lat ilość badań nad przekładem znacznie wzrosła.

Kolejnym wystąpieniem był referat pt. „Polszczyzna przekładu Ewangelii Biblii brzeskiej na tle innych szesnastowiecznych tłumaczeń Nowego Testamentu” dr Izabeli Winiarskiej-Górskiej z Uniwersytetu Warszawskiego, która podkreślała, że Biblię brzeską należy badać w kontekście wszystkich staropolskich tłumaczeń. Ponadto mówczyni zaprezentowała innowacyjną przeglądarkę dziesięciu renesansowych tłumaczeń Ewangelii na język polski, która powstała w ramach grantu badawczego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

Z kolei porównanie Biblii brzeskiej z późniejszym tłumaczeniem Szymona Budnego (1570) przedstawił dr Jan Kamieniecki z Uniwersytetu Wrocławskiego. Filolog zauważył pewną niekonsekwencję w tłumaczeniu pińczowian, którzy pomimo używania uwspółcześnionego języka wplatali też w tekst znaczną ilość archaicznych, z perspektywy ich czasów, słów. Główną różnicą pomiędzy wydaniem brzeskim a nieświeskim był sposób tłumaczenia. Autorzy z Pińczowa próbowali oddać znaczenie poszczególnych zwrotów i myśli, podczas gdy Budny preferował dosłowność przekładu.

O wpływie przekładu Biblii na warsztat literacki poetów okresu renesansu i baroku opowiadał prof. Dariusz Chemperek z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. – Dla autorów poezji Biblia jest punktem odniesienia, stanowi horyzont wyobraźni, ale jej nie ogranicza – mówił badacz. W liryce zazwyczaj mamy do czynienia ze szczególnie przemyślanymi parafrazami tekstu biblijnego.

Wynikami swoich badań podzielił się też prof. Tomasz Lisowski z Uniwersytetu Studiów Zagranicznych Hankuk w Korei Południowej. Na podstawie zestawienia Nowego Testamentu z edycji brzeskiej, gdańskiej i Jakuba Wujka wykazał on bliskie językowe pokrewieństwo pomiędzy tłumaczeniami protestanckimi.

Ostatnie wystąpienie było poświęcone analizie retoryki Listu do Rzymian w Biblii brzeskiej. Piotr Baran z Uniwersytetu Jagiellońskiego zwrócił uwagę na mnogość komentarzy pińczowskich tłumaczy do tego listu oraz wyjaśnił zabiegi językowe, których użyto, by w pełni wyrazić przesłanie tekstu i zaprezentować poglądy komentatorów.

Po zakończeniu ostatniego wystąpieniu konferencję podsumował jeden z organizatorów wydarzenia – prof. Piotr Wilczek z Wydziału „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego. Wyraził on zadowolenie z przebiegu konferencji i obecności na niej przedstawicieli wielu różnych środowisk. Zwrócił również uwagę na interdyscyplinarne podejście do badań nad Biblią brzeską, które zaowocowało niezwykle interesującymi referatami i dyskusjami. Organizator zapowiedział wydanie publikacji zawierającej teksty wszystkich prelegentów.